मुंबईचे दिवस ५ : मावशीचें घर

संपादनांत आहे

मुंबईचे दिवस : ४ : रेलवे आणि म्यूझियम

रेलवे

संपादनांत आहे

मुंबईचे दिवस : 3 : ट्रॅम आणि गॅसचे दिवे

संपादनांत आहे

मुंबईचे दिवस : २ : प्राथमिक शाळा

आता मला वेगाने वाचता यायला लागले. काय वाचू, किती वाचू असे झाले. घरात दैनिक मराठा येत असे. पण त्यात काहीहि छान छान नव्हते. वाचता यायचे. पण अर्थ कळत नसे. कशाला घ्यायचे कोणाला माहीत. चांदोबा महिन्यातून एकदाच यायचा. तो मस्तच असायचा. त्यात गोष्टींबरोबर चित्रेहि असत. आई रोज बाजारातून येतांना चणेशेंगदाणे आणायची. त्याच्या लांबट टोकदार पुड्या वहीच्या कागदाच्या असायच्या. मुलांनी लिहिलेल्या कागदाच्या. ते वाचायला जास्त मजा यायची. कधी गणिते. कधी निबंध. कधी प्रश्नोत्तरे. बागवेकाका अण्णांचे बालमित्र होते. दत्तू बागवे. अण्णांचे बालमित्र. आमचे कांदळगांव मालवणपासून साताठ कि.मी. बागवेकाकांचे गाव ‘मसुरे’. मालवणपासून पंधरावीस कि.मी. दोघेहि मालवणला एकाच शाळेत शिकले होते. बागवेकाका धोतर नेसत. वर पांढरा शर्ट. इस्त्री न केलेला. जीभ पानाने लालभडक झालेली. पण ओठांना मात्र पानाचा रंग नाही. तोंड बंद असतांना नुसते पाहून कळणार नाही की हे पान खातात म्हणून. पण जवळ आले की पानचुन्याचा तिखट वास लपत नसे. डोक्यावर चांदोबा. भोवती काळ्यापांढर्‍या झिरमिळ्यांची चंद्रकोर. पालिकेच्या शाळेत मास्तर होते. आले की प्रथम माझी तक्रार ऐकून घेत. त्यांच्या परममित्राविरूद्धची म्हणजेच आमच्या तीर्थरूपांविरूद्ध. मग दादाची. मग त्यांच्या वहिनीची. म्हणजे आमच्या आईची. मग आमच्यासमोर त्यांना चांगलेच फैलावर घेत. वासू, का रे सगळ्यांना ओरडतोस? जरा सगळ्यांशी प्रेमाने वागायला शीक! वगैरे वगैरे. आम्ही खूश होत असू. ‘कशी मस्त जिरली!’ असे काहीसे वाटत असे. त्यामुळे बागवेकाका आमच्या सगळ्यांचे आवडते होते. पण हा दम द्यायचा समारंभ झाला की मग दोघे चहापाणी घेत व गळ्यात गळे घालून फिरायला जात. असेच एकदा ते आले. नेहमीचा सोहळा आटोपल्यानंतर त्यांनी मला कपडे करायला सांगितले. मी कपडे केले. त्यांनी मला हाताला धरले व सरळ महापालिकेच्या शाळेत नेले.


जून १९५९. माझे वय वर्षे सात पूर्ण. माझ्या अंगावर कडक इस्त्री केलेला निळसर रंगाचा बुश शर्ट आणि तशीच कडक इस्त्री केलेली गर्द रंगाची अर्धी पाटलोण. पायात लाल पठाणी बूट. आमची आई तशी हौशी. घरात घालायचे कपडे देखील ती आम्हाला इस्त्री करून देत असे. आमच्या घरी सखूआजी - आईची मावशी असे. कमरेत किंचित वाकलेली. केस पूर्ण काळे. चष्मा नाही. कपाळावर लालभडक ठसठशीत कुंकू. तोंडी फक्त मालवणी. असंख्य म्हणींनी समृद्ध झालेली. तिचे यजमान मसुर्‍याला की बांदिवड्याला खोत होते. खोतच ते. रंगढंगाशिवाय खोत कुठला असायला? त्यांनी एका तरूण बाईशी गंमत सुरू केल्यामुळे सखूआजी रागाने आमच्या घरी राहायला आली. मराठा वाचायची. सही करण्यापुरते लिहिणे ठाऊक होते. ती असल्यामुळे अशी कामे करण्यासाठी आईला भरपूर वेळ असे. सनलाईट साबणाचा वास इस्त्री केल्यावर वेगळा होऊन दरवळे. इस्त्री केलेले कपडे घातल्यावर काहीतरी छान वाटायचे. उगीचच आनंदी, चकचकीत वाटायचे. मन हलके होई. उड्या माराव्या, खेळावे, गावे नाचावे असे वाट्टे. आईला पण तसे वाटायचे की नाही माहीत नाही. ती नऊवारी पातळ नेसायची. पातळाला तिने कधी इस्त्री केली नाही. हो. कधीच नाही. पण आमच्या कपड्यांना इस्त्री करतांना मात्र ती फुलून जात असे. जसे आम्ही ते कपडे घातल्यावर फुलून जात होतो. एरवी तिला तसे तेवढे फुललेले मी अनेकदा पाहिले होते. दोनपाच वर्षानंतर एकदा ती आणि आजी दोघीजणी अण्णांच्या नकळत सुवासिनी चित्रपट पाहून आल्यावर. मावशीची मोठी मुलगी माई तिच्यापेक्षा चारच वर्षांनी लहान होती, ती आली की ती अशीच फुलून जात असे. माई, बेबी, पपी, सरू आणि हेमा या मावशीच्या मुली. बाळा, लल्लू, विदू हे मावशीचे मुलगे. माई, बेबी, पपी आणि सरू यांचे व आईचे काहीतरी नेहमीच गुपित चाले त्या आल्या की त्या सगळ्या अशाच फुलून जात असत. फुलांचा, गजर्‍यांचा, वेण्यांचा सुगंध आणि त्यांच्या हास्याच्या लकेरी आसमंतात दरवळत. हेमा मात्र माझ्या बरोबरची. तिची माझ्याशीच गट्टी होती.


दादरची ‘राम मारूती रोड म्यु. अप्पर प्रायमरी मराठी शाळा.’ बागवेकाकांच्या ओळखीचे एक शिक्षक होते. म्हसकर मास्तर म्हणून. कोणत्या शाळेत ठाऊक नाही. राम मारूती रोड शाळेच्या जोशी बाई म्हसकर मास्तरांच्या ओळखीच्या. शाळा आतून बाहेरून पिवळी. जमीन हिरवी खाकी सिमेंटची. बरोबर मारुती मंदिरासमोर शाळेचा जिना. मंदिर कसले! बाहेरून मंदिर नसलेला फक्त गोल गाभारा. बाहेरून निळा तेलरंग. कळसाला लाल तेलरंग. दरवाजा नाहीच. प्रवेशचौकटीत दानपेटी. कोकणात याला घुमटी म्हणतात. शाळाभर शेंदराचा, तेलाचा, उदबत्त्यांचा, फुलांचा - देवळाच्या गाभार्‍यात येतो तसा वास दरवळलेला असे. लाकडी जिन्यावरून पहिल्या मजल्यावर आल्यावर रस्त्याला लागून गॅलरी. गॅलरीतून उजवीकडे वळलो. टोकाला कोपर्‍यावर शाळेचे हपिस. तिथे एका टेबलाशी जोशी बाई बसल्या होत्या. टेबलावर पांढराशुभ्र अभ्रा. अभ्र्यावर काच. वर चकचकीत स्टीलचा तांब्यापेला, घंटी आणि एक फुलदाणी. फुलदाणीत अस्टरची फुले. जोशीबाई निळ्या काठाचे पांढरे गोल धुवट पातळ नेसलेल्या. कपाळावर काळे कुंकू. (हे तपशील पुढे बेबी चवंडेने पुरवले. माझ्या कुठले लक्षात यायला!) तिथे उजव्या हाताला भिंतीला लागून एक बाक होते. तिथे मला बसवले. बागवेकाका जोशीबाईंच्या समोरच्या खुर्चीवर बसले.


जोशीबाईंच्या खोलीतील बाक मजेदार आणि जादूचे होते. मागे टेकायला बाकाच्या या टोकापासून त्या टोकापर्यंत टेकायला फळीची पाठ होती. बाकांच्या दोन्ही बाजूंना अर्धवाटोळ्या दणकट लोखंडी पट्ट्या होत्या. बाईंनी दोन मोठ्ठया मुलांना बोलावले. त्यांनी मला उठून बाजूला उभे राहायला सांगितले. बाक जरा पुढे सरकवले. मागे टेकायची बाजू उचलून पुढे ठेवली. बाकाच्या त्या पाठीचे आता डेस्क झाले होते. बाकावर पाच मुलांची जागा होती. डेस्कवर प्रत्येकाच्या उजव्या बाजूला डेस्कला गोल खोबण होती. गडद काळीनिळी. शाई ओतायला. किंवा दौत ठेवायला. मला खूपच नवल वाटले. डेस्कवर काय काय कोरून लिहून ठेवले होते. डावरा मुलगा काय करेल हे मात्र तेव्हा डोक्यात आले नाही. बावळटच होतो. तिथे ऐटीत जाऊन बसलो.


जोशी बाईंनी नेरूरकर बाईंना बोलावले. निळसर रंगाचे गोल पातळ नेसल्या होत्या. त्या जवळ आल्यावर डोक्यातल्या फुलांचा आणि पावडरचा छान वास आला. त्यांनी मला एक धडा वाचायला दिला. माझा आवाज खणखणीत. तशी मला कोणाचीहि भीती वाटत नसे. पण फक्त माणसांचीच. भुतांची, राक्षसांची व प्राण्यांची वाटे. कुत्र्यांची, गुरांची तर फारच वाटे. धडाधड एक परिच्छेद वाचला. दुसरा परिच्छेद पाटीवर लिहायला सांगितला. तेव्हा माझे अक्षर सुंदर व वळणदार होते. दोन ढग हा धडा होता तो. लिहिले.


"याला फक्त मराठीच नाही तर ए बी सी डी पण लिहिता वाचता येते बरे का." बागवेकाकांनी फुशारकी मारलीच. "आणखी काय काय येते?" बाईंनी विचारले.


"शांताकारं, कराग्रे वसते लक्ष्मी, वदनी कवळ घेता, मारुतीस्तोत्र, बे ते बारा पाढे." मी.


दोन्ही बाई खूष झाल्या असाव्यात. पण तसे मुलांच्या तोंडावर स्तुति करण्याचा त्या काळी प्रघात नव्हता. त्यांच्या चेहर्‍यावर पण तसे दिसले नाही. चुकलो असतो तर प्रसाद जरूर मिळाला असता. चेहर्‍यावर काहीहि भाव न दाखवता थेट दुसरीत दाखल केले. महापालिकेची शाळा असून शाळेत कडक शिस्त असे. शाळेत शिरतांना रांगेतूनच जावे लागे. कुणीहि बेशिस्त वागत नसे. श्रीमंत - गरीब सर्व आर्थिक स्तरातून तसेच ब्राह्मण, बहुजनसमाज, मागासवर्गीय, सगळ्या जातीतून मुलेमुली येत. सगळ्यांना सारखी वागणूक मिळे. रोज लिहायला पाटीपेन्सिल. दर शनिवारी परीक्षा होत असे. अर्ध्या ए४ साईजचा आडवा पेपर, मुखपृष्ठावर छापील मजकूर असलेला. तेव्हा ५ पैशाना मिळे. प्रभात, ओसवाल वगैरे कंपन्यांचा असे. प्रभातवरचे चित्र विशिष्टच. खालून चपटे असलेले अर्धवर्तुळ. त्यापासून निधणारे सूर्यकिरण. उगवत्या सूर्याच्या उजव्या बाजूला नाव, इयत्ता, रोल नं., एकूण गुण, मिळालेले गुण, इ. छापलेला मजकूर. ते तपशील लिहायला त्यासमोर रिकामी ओळ. हा पेपर माझ्या मनावर असा ठसला आहे की तो अजूनहि मला तो जसाच्या तसा डोळ्यासमोर येतो. पेन्सिलने लिहावा लागे. सोमवारी तपासलेला मिळे. मी, सुभाष नारायण गडकरी, पालेकर नावाची एक मुलगी इ. पहिले तीनचार क्रमांक आलटून पालटून ठरलेले असत. दुसर्‍या तुकडीत सुधीर गडकरी नावाचा एक मुलगा होता. तसा येडबंबूच होता. पण वर्गात कायम पहिल्या क्रमांकावर असे. (एऽऽक दोऽऽन तीऽऽन चाऽऽर. सुधीऽऽर नावाऽऽचीऽऽ पोऽऽरे हुशाऽऽर) आमच्यापेक्षा पाचसहा वर्षांनी मोठी असलेली मुलेमुली पण आमच्या वर्गात होती. परीक्षेत त्यांचे क्रमांक बहुधा शेवटचेच येत.


नेरूरकर बाई देखण्या नसल्या तरी नीटनेटक्या होत्या. एरवी त्या एक शेपटा पाठीवर सोडीत. सणावारी आंबाडा असे. व आंबाड्याभोवती डौलदार वेणी. हे मला आमच्या इमारतीतीत बेबीने दाखवले. मुलांना या गोष्टी कुठून दिसणार! त्या जवळ आल्या की फुले व पावडर याबरोबर त्यांच्या साडीच्या स्टार्चचा देखील वास येई. बेबी चवंडे माझ्यापेक्षा पाचसहा वर्षाने मोठी. मला न दिसणार्‍या बर्‍याच गोष्टी तिला सहज दिसत. हा तपशील तसेच जोशीबाईंचा तपशील पण तिनेच पुरवलेला. उजव्या बाजूच्या काही रांगा मुलींच्या होत्या. नेरूरकर बाई दुसरीला सगळे विषय शिकवीत होत्या. त्या फारच प्रेमळ होत्या. मुलांनी कधी फारशी मस्ती केली नाही. त्यांनी कधी कोणाला कधी शिक्षा केली नाही वा मारले नाही. कोणी मस्ती केलीच तर त्या मित्रत्त्वाच्या नात्याने समजावून सांगत की असे करू नये. तरी हूड मुलेमुली कधीतरी मस्ती करीतच. कविता तर छानच समजावून सांगत. देवा तुझे किती सुंदर आकाश तर छानच शिकवली. मी खीर खाली तर बूड घागरी हा धडा शिकवतांना तर त्या आमच्यातल्याच एक झाल्या होत्या. दोनचारदा त्यांच्या लक्षात आले की मुले आज कंटाळली आहेत. मग त्या एखादी गोष्ट सांगत. एकदा तर त्यांनी किशोर मासिकात आलेली उसाच्या शेतातल्या चोरांची एक छान गोष्ट वाचून दाखवली होती. कधी कुणाला गाणे म्हणायला सांगत. सुनंदा खोत आमच्या विठ्ठलवाडीतच राहायची. सुभद्रा बिल्डिंगमध्ये. माझ्यापेक्षा पाचसात वर्षांनी मोठी असावी. नेहमी निळा स्कर्ट आणि पांढरे पोलके घालून यायची. ती छान गाणे म्हणायची. गातांना हातवारे करायची. उजवा पाय मागे उचलून तालावर आपटायची. गोरी गोरी पान, घरात हसरे तारे वगैरे गाणी मस्तच म्हणायची. आमच्या बालमनाशी बाईंनी एवढी जवळीक साधली होती की दुसरीच्या निकालाच्या वेळी पुढच्या वर्षी त्या नसणार म्हणून आम्हाला रडू आले. मग त्यांनी आम्हाला ‘आता हसा पाहू’ असे म्हणून एक सॉऽऽलिड बातमी दिली. तिसरीला पण आम्हा त्याच शिकवणार म्हणून. आम्ही आनंदाने टाळ्या, बाके वाजवून जल्लोष केला. वार्षिक शुक्रवार साजरा होत असे. पाच पाच पैसे वर्गणी आणायला सांगत. कुरमुरे, चणे, शेंगदाणे, कांदा वगैरे घालून लिंबू पिळून मोठ्या मुली सुकी भेळ बनवीत. देवीची आरती करायची व भेळ खायची. मज्जाच मज्जा. तिसरीत मात्र त्यांनी या दिवशी सांगितले की आता तुम्ही मोठे झालात. पुढल्या वर्षी तुम्ही चौथीत जाणार. पारखी मास्तर येणार. खूप छान शिकवतात. पण मस्ती केली तर पट्टीने मारतात. अशी मनाची तयारी अगोदरच तयारी करून घेतली. म्हणून निकालाच्या वेळी एकदोन लहान मुली सोडल्या तर बाई आमच्या वर्गावर नसणार म्हणून फारसे कोणी रडले नाही.


पारखी मास्तर छानच शिकवायचे. कोंबडा पाडायचे. असा कोंबडा नंतर बर्‍याच वर्षांनी सिनेमात देवानंदच्या केसांचा पाहिला. कडक इस्त्रीचे कपडे. पायात लाल बूट. शर्टाच्या पूर्ण बाह्या कोपरांच्या वरपर्यंत दुमडायचे. शर्टाला एक खिसा. खिशातून पेनची दोन चकचकीत टोपणे डोकवायची. एक काळ्या तर दुसरे लाल शाईचे. पण फारच कडक होते. उभ्या पट्टीने मारायचे. एक फटका बसला की हात लाल व्हायचा. दोनदोन दिवस दुखायचा. सप्टेंबरमध्ये मी दोनतीन आठवडे आजारी होतो. एके शनिवारी परीक्षा दिलीच नाही. तेव्हा तिमाही, सहामाही वगैरे परीक्षा नव्हत्या. दर महिन्यातील गुणांची बेरीज करून त्याप्रमाणे नंबर लावत. नंबर पार घसरला. अण्णांनी प्रगतीपुस्तकावर सही दिली नाही. सोमवारपासून शनिवारपर्यंत रोज दोन्ही हातावर एकेक उभी पट्टी खाल्ली. रविवारी आईला कधीतरी तळहातावर वळ दिसले. मग तिने सही घेऊन दिली.


शाळा जरी १०० - १५० पावलांवर होती तरा मला एकट्याने जायची भिती वाटत असेच. दादा मोठ्या मुलांच्याबरोबर जात असे. दोन दिवस आई शाळेत सोडायला व घरी न्यायला आली. बेबी चवंडे आमच्याच इमारतीत रहायची. माझ्यापेक्षा पाचसहा वर्षांनी मोठी. आईला तिने सांगितले की काकी तुम्ही काळजी करू नका. मी नेईन आणि आणीन याला माझ्याबरोबर. दिसायला गोरीपान, सुंदर होती. घरची गरिबी असली (तिचे बाबा वारले होते. आईच नोकरी करायची.) तरी नीटनेटकी राहायची. एक शेपटा घालायची. छानछान रिबिन बांधायची. गडद रंगांचे कपडे, स्कर्ट घालायची. कसलेतरी झाडपाल्याच्या छान वासाचे हिरव्या रंगाचे तेल ती केसांना लावत असे. ती चार पावलांच्या अंतरावर आली तरी तो छान वास येई. दुसरी आणि तिसरी दोन वर्षे तिने मला संभाळून शाळेत नेले. ती झरझर वेगाने पाटीवर लिहायची. अक्षराला मोठ्या माणसांसारखे विशिष्ट वळण होते. माझा गृहपाठ ती जसाच्या तसा उतरवून काढत असे. (बहुतेक म्हणूनच) ती तिसरीत नापास झाली व तिला तिच्या आईने शाळेतून काढले. पण तोपर्यंत मी मोठा झालो होतो. दादा, आमच्या इमारतीतले रवी, विजय म्हात्रे वगैरे त्याचे मित्र तर मला मुलीबरोबर चालत जातो म्हणून चिडवत असत. मला मात्र ती परीसारखी, राजकन्येसारखी वाटत असे. तिला परीसारखे पंख असते तर फार बरे झाले असते. तरी शेवटी शेवटी मला पण मुलीबरोबर चालायची लाज वाटायला लागली. पण तिला तिच्या आईने शाळेतून काढले आणि मी सुटलो. पण तिच्या सौजन्याचे न फिटणारे ओझे माझ्यावर आहेच.


घरून निघाले की कोपर्‍यावर डावीकडे फाटा फुटतो. डाव्या कोपर्‍यावर शाळा. उजवीकडे फाटा नाही. रस्ता सरळ व डावीकडे शाळेला लागून फाटा. उजव्या फूटपाथवर चिंचेच्या झाडाखाली कचर्‍याची गाडी उभी असे. तेव्हाच्या कचर्‍याच्या गाडीची एक गंमतच होती. मागे दोन चाके. पुढे फक्त टेबलाच्या पायासारखे चौकोनी पण लोखंडी पाय. त्याच्यापुढे कांगारूच्या पुढच्या लोंबत्या पायासारखी वीतभर व्यासाची दोन लोखंडी चाके. वरून अर्धागोलाकृती सरकदरवाजे. कचर्‍याची गाडी तसलाच रिकामा डबा घेऊन यायची. या डब्याच्या मागे उभी राहायची. मग ड्रायव्हर एक बटण दाबायचा व गाडी पुढे घ्यायचा. डबा मागेच राहायचा व इंजिन फक्त पुढे सरके. मागील डब्याचे दुमडलेले पाय सरळ होऊन त्यावर डबा उभा राही. लोखंडी चाके कांगारूच्या पायासारखी पुन्हा पुढे लोंबत. मग तो ते इंजिन भरलेल्या डब्याच्या पुढून मागे घ्यायचा. डब्याची लोखंडी चाके व पाय दुमडून इंजिनावर चढायचे. ड्रायव्हर मग तो भरलेला डबा जरा पुढे घेऊन उभा करायचा. पुन्हा रिकामे इंजिन मागच्या रिकाम्या डब्याला जोडून कचर्‍याच्या डब्याच्या ठरलेल्या जागी आणून ठेवायचा. पुन्हा रिकामे इंजिन आणून भरलेल्या डब्याला घेऊन जायचा. इंजिनाच्या धुराचे नळकांडे वरच्या बाजूला असे. मिलच्या चिमणीसारखे. त्यातून काळाशार धूर यायचा आणि प्रचंड आवाज यायचा. हे सगळे पाहायला मुले जमायची. कचर्‍याच्या डब्याच्या बाजूला चंदेरी रंग फासलेल्या नक्षीदार खांबावर गॅसचा दिवा होता. काही मोठी मुले खांबावर चढून दिवा लावू शकत. बी ई एस टी चा माणूस टोकाला कडी असलेल्या लांब बांबूच्या काठीने दिवा चालू करी. तो कधी सुटीवर असला तर ही मुले हे काम आवडीने करीत. कचर्‍याची गाडीचे इंजिन कुठलेतरी एकच बटण खेचल्यावर चालू होई.या मुलांना हे ठाऊक होते. ड्रायव्हर कधी विडी ओढायला किंवा निसर्गाच्या हाकेला ओ द्यायला गेला की ही मुले अशी संधि न दवडता इंजिन चालू करीत. त्यामुळे मोठ्यांना व्रात्य वाटली तरी आमच्या बालमनाला ही मुले शूर वाटत. आमच्या दादाचा या मुलांत समावेश होताच. शूरपणावरून मी सगळ्यांचे नंबर लावले होते. सगळ्यात शूर भीम आणि अर्जुन. नंतर रामलक्ष्मण. मग हनुमान, जांबुवंत आणि अंगद. त्यानंतर दारासिंग आणि माझा पहिलवान व बॉक्सर मामा. या नंतर मोटार मेकॅनिक. मोटारीखाली झोपून गाडी दुरुस्त करायला काय कमी धैर्य लागते काय? त्याच्यानंतर ही सगळी मुले. पण मोठी माणसे वेडपटच असतात. अगोदर सगळ्यात शूर कोण, नंतर कोण हे सगळे विचारतात. मग सांगितले की उगीच कौतुक करतात्त आणि हसतात.


आता शाळेच्या जागी पोलिस स्टेशन आहे. मारुती मंदिर मात्र अजूनहि तस्सेच आहे. चिंचेचे झाड देखील तसेच आहे. पण आता मारुतीला फक्त बिनवासाची रुईची फुले दिसतात. बालमनातील पहिल्यावहिल्या निरागस विश्वातील स्मृती मात्र तिथून जातांना जिवंत होतात. व्यवहारातील निबरतेचा, स्वार्थाचा, मतलबाचा स्पर्श न झालेल्या स्मृति. जवळजवळ पन्नास वर्षांपूर्वीच्या अनोख्या विश्वात घेऊन जाणार्‍या स्मृति.

पूर्वप्रकाशन: मनोगत.कॉम दिवाळी २००८: http://www.manogat.com/diwali/2008/node/33.html

मुंबईचे दिवस १ आजोळ

ही मी शाळेत जाण्यापूर्वीची गोष्ट आहे. सन १९५६-५७ असावे. माझे वय ४ - ५ वर्षे. मोठ्या मामेबहिणीला - रतनला सुट्टी पडली की माझा मोठा मावसभाऊ बाळादादा किंवा विशा म्हणजे आईचा मावसभाऊ पण बहुतेक बाळाच येत असे - आजोबांचा निरोप घेऊन सायकलवरून येत असे. त्यांचे घर आमच्या घरापासून एक कि.मी. पेक्षा कमी अंतरावर आहे. माझा मोठा भाऊ तेव्हा पण शूर होता. माझ्यापेक्षा तीन वर्षांनी मोठा. तो सायकलवर दांडीवर बसायला घाबरत नसे. मला मात्र भिती वाटायची. भित्रा म्हणूनच सगळ्यांना ठाऊक होतो. मला मात्र तसे वाटत नसे. बाळा तसा दोघांनाहि न्यायला आलेला असे. पण बाजूने जाणारी मोटार आपल्या अंगावरून जाणार असे मला वाटे आणि माझी प्रचंड घाबरगुंडी उडे. त्यामुळे मी काही सायकलवरून जात नसे. मागोमाग मला हाताला धरून आई येई. आजोबा - आम्ही त्यांना बाबा म्हणत असू, माझी चार मामेभावंडे, बाळा किंवा विशा व माझा मोठा भाऊ असे पायरीवर आमची वाट पाहात असत. पायरी म्हणजे एक सिमेंटचा चौथरा. कुयरीच्या आकाराचा. घरासमोरच केलेला. पायरीच्या एका बाजूला घरात जाणार्‍या खर्‍या पायर्‍या आणि दुसर्‍या बाजूला रस्ता. तिसर्‍या बाजूला रस्त्याला लागून घरात येणारी तसेच जिन्यावर जाणारी पायवाट. आम्ही आलो की बाबा ‘चला सुट्टी झाली चला सुट्टीऽऽ झालीऽऽ चला सुट्टीऽऽ झालीऽऽ आता खूपऽऽ खूपऽऽ खेऽऽळायचे असे गाणे म्हणत घरात शिरत. मग धमाल उडे. मामीला बाबांच्या या उत्साहाचे फार अप्रूप होते. ते तिच्या फुललेल्या चेहर्‍यावर दिसे.

बाबा धोतर नेसत. वि. स. खांडेकरांसारखी बारीकच अंगकाठी. म्हणजे पुस्तकातील छायाचित्रात दिसते त्याप्रमाणे. मी वि.स.ना प्रत्यक्ष कधी पाहिले नाही. धुवट पांढरा शर्ट. त्याला एक खिसा आणि सोनेरी बटणे. खरी सोन्याची की खोटी ठाऊक नाही. त्यावर कोट. उन्हाळ्यात बदामी वगैरे फिक्या रंगाचा. थंडीत गडद रंगाचा. डोक्यावर काळी टोपी. मुख्य ओळख म्हणजे लो.टिळकांच्या सारख्या छपरी मिशा. ही मिशी मात्र विस पेक्षां वेगळी. रोज अर्धाएकतास पूजा करीत. ‘पासिंग शॉ’ सिगरेट ओढत. ते जवळ आले की सिगरेटचा, चंदनाचा, उदबत्तीचा, पारिजातकाच्या - अनंताच्या फुलांचा संमिश्र गंध येई. त्यांची आठवण म्हणजे तो सिगरेटमिश्रित चंदनाचा व फुलांचा गंध. मूर्तिमंत वात्सल्य. ते व त्यांचे मित्रमंडळ, विश्वनाथ देवजी सारंग, दिपाजी लाडू साळगांवकर इ.इ. सगळे लो. टिळकांचे जबरदस्त भक्त होते. आजच्या भाषेत फॅन किंवा पंखे. दिवाणखान्यात मध्यभागी लाकडाचे वजनदार असे चौकोनी टेबल होते. झक्क पॉलिश केलेले. त्यावर पांढरा भरतकाम केलेला अभ्रा. त्यावर चारएक इंच किनार सोडून मध्यभागीं चौकोनी काच. वर जर्मन सिल्व्हरचे सिगरेटचे रक्षापात्र आणि फुलदाणी. भोवती लाकडाच्या चार नक्षीदार खुर्च्या. खुर्चीच्या बैठकीला व पाठीला तलम कातड्याच्या काळ्या रंगाच्या मऊ उशा. लाकडातच घट्ट बसवलेल्या. त्यांच्या गप्पा छान रंगत.  नेहरू, अत्रे वगैरेंच्या त्या राजकारणातील आम्हाला काहीच कळत नसे. सगळे कॉंग्रेसवालेच होते. पण तरीहि जोरजोरात मोठ्याने वाद घालत. जोडीला चहा सिगरेट असे. कधी कधी चहा नेऊन देण्याचे काम मी व अरूणा "मी नेणार मी नेणार" असा हट्ट करून करीत असू. तो देतांना उरलेले दोनतीन कप ट्रे मध्ये घेऊन मामी आमच्या मागोमाग येत असे. गरम चहा अंगावर पाडून आम्ही भाजून घेऊ अशी तिला भिती वाटत असे. हळू हळू एक एक पाऊल टाकतांना कप बशीत डुगडुगत तुडतुड्या भोवर्‍यासारखे भरतनाट्यम करीत असे हे खरेच. आणि आम्ही कधी भाजून घेतले नाही हे आश्चर्यच. घरात सगळीकडे खाली कोटा लादी. पॉलिश केलेली गुळगुळीत. पण पाणी असेल तरच घसरायला व्हायचे. एरवी नाही. काळ्या आणि हिरवट पांढर्‍या लाद्यांचे बुद्धिबळाच्या पटासारखें डिझाईन मात्र सुरेख होते. त्या काळात प्रचलित असलेले. थोडक्यात म्हणजे घसरायचा प्रश्न नव्हता. पण माजघराचा उंबरठा ओलांडून दिवाणखान्यात जातांना त्रेधा उडायची. पायाखाली पाहावे तर कप हलेल. कपाकडे पाहिले तर अडखळायला होईल. पण हट्ट म्हणजे हट्ट. असे चमत्कारिकच हट्ट असत आमचे.

दिवाणखान्यात आलो की डाव्या बाजूला बाबांची एक विशिष्ट खुर्ची होती. गोल फिरणारी खुर्ची. 

तिच्या डाव्या हाताला पुस्तकांचे कपाट. त्यातच रेडिओ. रेडिओवर फक्त बातम्या, मुंबई ब वरचें गंमत जंमत, पुण्यावरचें बालोद्यान, मराठी गाणी व आठवड्यातून एकदोनवेळा असणारी रात्री साडेनऊची श्रुतिका लावत. शनिवार रविवारी मुंबईवरील गंमत जंमत व पुण्यावरील बालोद्यान. कार्यक्रम चालू असतांना त्यातील नानोजी वगैरे पात्रे डोळ्यासमोर साकारत. आम्ही या जगात राहात नसूच मुळीं. मुलांचे कार्यक्रम आम्हा मुलांबरोबर बाबा, आई (आजीला पण आई म्हणत होतों.) आणि मामी पण ऐकत असत. पुण्यावर गीत रामायण देखील असे. पण आम्हा मुलांना त्यात गम्य नसे. इतर भावगीते मात्र आवडत. गोरी गोरी पान, नाच रे मोरा, घरात हसरे तारे, तुझ्या गळां माझ्या गळां, हरवले ते गवसले कां (हे मामाचे खास आवडते गीत. ते तो अगदी स्वरात म्हणू शके. एक पैलवान गाणे म्हणतो हे पाहून मजा वाटे.), खेड्यामधले घर कौलारू. जो आवडतो सर्वांना, वगैरे वगैरे. पण बाबांना फोनो मात्र आवडत नव्हता. त्यामुळे तबकड्या वगैरे इथे ऐकायला मिळत नसत. फोनोला चावी देणे, पिन बदलणे, साउंड बॉक्स तबकडीवर कौशल्याने जपून अलगद ठेवणे ही गंमत तिथे नव्हती. पण फोनोची कधी आठवणहि होत नसे तिथली मजा, तो आनंद दैवीच होता. ती गंमत फोनोसारख्या पार्थिव वस्तूत मुळ्ळीच नाही. हो! पार्थिवच. निर्जीव नाही. निर्जीव नसतोच फोनो. म्हणूनच तर त्यातून आवाज येतो. 

रेडिओच्या कपाटाच्या रेषेत जरा पुढे आणखी एक पण अवजड खुर्ची. तिची पाठ विविध कोनात पुढे मागे करता येई. पाय ठेवायला सरकपट्ट्या होत्या. लांबी कमीजास्त करता येण्याजोग्या.

रेडिओच्या कपाटाच्या रेषेत खुर्चीच्या पुढे दहा फुटांवर आणखी एक पुस्तकांचे कपाट. मध्ये आयताकृती अल्कॉव्हमध्ये पलंग आणि शो केस.  नंतर चार फुटावर ही शो केस. या शोकेसमध्ये बक्षिसांचे विविध कप, पदके वगैरे. मामाने विविध मुष्टियुद्ध ऍथलेटिक्स वगैरे स्पर्धात मिळविलेले. पलंगाला लागून लांबलचक खिडकी. खिडकीत वेली होत्या. बहुधा पोथॉस - मनी प्लॅंट, कधी गोकर्ण असे, कधी आणखी काही. पण पलंगाच्या उशापलीकडे शोकेसपर्यंत चांगली सहाएक फुटांची मोकळी जागा. त्याला लागून काटकोनात त्याच्या बाजूला एक माणूस बसेल असा एक गुबगुबीत कोच. इथे बसून मी पुस्तके वाचीत असे. बरोबर कधीकधी अरुणा किंवा अशोक माळी. आम्ही दोन मुले सुद्धा ऐसपैस बसू शकत असू. पण वेगवेगळी पुस्तके घेऊन. कोचामागे डाव्या बाजूला देव्हारा. त्यापलीकडे आंतल्या खूलींत जाणारें दार, त्यापलीकडे छोट्याशा कोपर्‍यांत १ फूट चौरस उभें टेबल.

बाबांच्या देव्हार्‍यात मुख्यस्थानी विठ्ठलाची तसबीर होती. दोन फूट रूंद व तीन फूट उंच. रुंद नक्षीदार लाकडी दिमाखदार चौकटीतील. पुढ्यात चौरंगावर दोन मोठ्या माणसांच्या तळहाताएवढे शिंपले होते. त्यामधोमध मोठ्या माणसाच्या मुठीएवढा एक मोठ्ठा शंख. तिन्ही वस्तू चांदीसारख्या पण गुलाबी झाक असलेल्या चकचकीत. दोन शिपल्य़ांच्या समोर आपल्या बाजूला दोन विशिष्ट आकाराच्या चार सहा इंच व्यासाच्या चांदीच्या बशा. त्यात प्रसाद असे. कधी लाह्या, फुटाणे बत्तासे, कधी खजूर, कधी शेवबुंदी. सणावारी पेढेबर्फी. शंखासमोर आपल्या बाजूला एक सहाण. चंदन वगैरे उगाळायला. सहाणेवर एक पिवळीधम्मक चमकदार पितळेची परडी. फुलांसाठी. त्यात नेहमी जास्वंदीची, अनंताची, तगरीची, पारिजातकाची फुले असत. दादाने मला नंतर कधीतरी सांगितले की त्या परडीच्या बाजूच्या चांदीच्या बशा नसून ते ऍश ट्रे आहेत. व त्यांच्या किनारीला ज्या चार खोबणी आहेत त्या सिगरेट ठेवण्यासाठी आहेत. नैवेद्य ठेवायला ऍश ट्रे? सनातनी काळातील बाबांच्या सौंदर्यदृष्टीचे व आधुनिकतचे आज कौतुक वाटते. सोवळे ओवळे त्यांनी कधीहि पाळले नाही. जातपात, स्पृश्यास्पृश्यता, धर्मांधता त्यांना मान्य नसे. मानवता हाच सर्वश्रेष्ठ धर्म व सर्व धर्म एकाच देवाकडे नेतात असे ते म्हणत असत. ते संस्कार माझ्या मानांत खोलवर रुजलेले आहेत. असो.  देव्हार्‍याच्या मागील भिंतीच्या दोन्ही कोपर्‍यांत एक एक सहाइंच रुंद व चार फूट उंच असा आकर्षक आणि कलाकुसर केलेला भिंतीत जमिनीपासून चार फुटावर बसवलेला उभा लाकडी स्टॅंड. दोन्हीत उभ्या बुद्धाची एकएक सुबक मूर्ती. मूर्तीमागे चार फूट उंच उभा आरसा. सहा इंच रुंदीचा. उजव्या कोपर्‍याला लागून माजघरात जाणारा दरवाजा. मग कोपरा. कोपर्‍यात वर बुद्ध आणि खाली एक उभे चौकोनी टेबल. एक फूट चौरस. महिरपी कडा असलेले. मध्यभागी एक पांढरी चार इंची पांढरीफेक गुळगुळीत लादी. उजव्या हाताला मामाच्या खोलीचा दरवाजा.

बाबांच्याकडे एक पायपेटी होती. ऑर्गनसाएरखा सुरेल आणि धीरगंभीर स्वर होता तिचा. बाबांना लहर आली की ते कधी कधी दे हाता शरणागता वगैरे गाणी पायपेटी वाजवीत गात असत. एकदम खडा आवाज. आवाज खडा आणि चांगलाच होता. पेटी पण फार सुंदर वाजे. बाबांचा कधी राग आला तर आम्ही त्यांना हळूच कुणालाहि ऐकू जाणार नाही असे ‘बाबुलीन’ म्हणत असू. पण तसे प्रसंग सहसा आले नाहीत. शाळेत आम्ही पाटीबरोबर एक लाकडाची पट्टी नेत असू. तीवर देखील बाबुलीन ग्राईप वॉटरची जाहिरात असे. बाबुलीन उच्चारले किंवा वाचले तरी आम्हाला हसू येई. माझी सगळ्यात धाकटी मामेबहीण भारती फारच लहान म्हणजे तीनचार वर्षांची होती. बाहुलीसारखी गोड दिसे. बाबा तिचे तर फारच लाड करीत. तिचे सगळे हट्ट पुरवीत. एखादा हट्ट पुरा व्हायला उशीर केला की तिला राग येई. बाबा आरामखुर्चीवर बसले की त्यांच्या मांडीवर बसून मग ती त्यांच्या मिशा ओढत असे व वाटेल ते कबूल करून घेत असे. पण मामी म्हणजे तिची आई जवळपास नाही हे पाहून.

आवारात पारिजातकाचे झाड होते. रोज सकाळी प्रथम ती फुले वेचून आणावी लागत. मग त्यांचे हार करावे लागत. मला ते काम आवडत नसे. पण किमान एक हार करावाच लागे. सकाळी हे काम तसेच संध्याकाळी सूर्यास्तानंतर परवचा म्हणाव्या लागत. परवचा म्हणजे काय तर प्रथम पाढे म्हणायचे. नंतर स्तोत्रे, शेवटी शांताकारं, सदा सर्वदा वगैरे. त्याशिवाय जेवण मिळत नसे. मला ते आवडत नसे व फार राग येई. मला पाढे व स्तोत्रे पाठ आहेत. माझे उच्चार स्पष्ट आहेत, आवाज खणखणीत आहे मी रोज पुन्हा पुन्हा का म्हणू असा माझा दावा कोणीहि ऐकून घेत नसे. म्हणाव्याच लागत.

दर शनिवारी सकाळी गायवाली येई. मग गायवाली चारा देई. तो चारा आपण गाईला भरवायचा. मला फार भिती वाटे. गाय चावेल किंवा शिंग मारेल म्हणून. पण अरुणा मला धीर देत असे. ही माझ्यापेक्षा केवळ सहा महिन्यांनी मोठी मामेबहीण. ती सदैव तिच्या आत्याच्या म्हणजे माझ्या आईच्या मागे असे. मी वगळता सर्वांचे झाले ती चारा देई. बघ मला चावली गाय? म्हणून विचारायची. मग मी भिती न दाखवता चारा भरवत असे. पण मी घाबरतो हे सगळ्यांनाच ठाऊक होते. दादा, मामेभाऊ हेमंत,वगैरे मोठी मुले मला त्यावरून चिडवत. त्यांनी मला एक नाव ठेवले होते. कोठे तरी लपून ‘सुधाताई देशपांडेचीऽऽ हगऽऽऽऽरकांडे’ असे आवाज बदलून तालासुरात ओरडून पळून जात. मग मला प्रचंड संताप येई. पण कोण बोलले ते कळत नसे. कळूनहि मी कोणालाच मारू शकलो नसतो. सगळे बलदंड आणि मी एकटाच सुकडोजीराव. कधीकधी फुगेवालायेई. आजोबा छोट्यांना फुगे देत. मग आम्हाला पतंग मिळे. पतंग आणण्याचे काम आमचा लल्लू नावाचा मोठा मावसभाऊ - बाळाच्या मागचा, करी. हा पण पैलवान होता. पण पतंग फक्त दिवाळीच्या सुट्टीतच.

भावनिक दृष्ट्या अरुणा मला सर्वात जवळची. मी तिचे शेपूटच म्हणाना. माझ्या बालमनातली परीच ती. जेमतेम माझ्याच वयाची. फक्त सहा महिन्यांनी मोठी. फुलाफुलांचा फ्रॉक, दोन वेण्या घालणारी. पुस्तके टीपटाप ठेवणारी. पारिजातकाचा सुरेख हार गुंफणारी. तिने गुंफलेला पारिजातकाचा हार पहातच राहावे. दोन्ही टोकाला जास्वंदीची, अनंताची, सदाफुलीची, किंवा बिटकीची फुले. नारिंगी दांडे दोन्ही वरच्या, टोकाच्या बाजूला. पाकळ्या मध्याकडे. बरोब्बर मध्यावर पुन्हा जास्वंदी, अनंत, सदाफुली किंवा बिटकी. तयार विकत मिळणार्‍या हारात कोणी बिटकी वापरत नाही. पण बिटकीचे सौंदर्य वेगळेच. आणखी एक गंमत. बिटकीचे फूल दांड्याकडून चोखले की थेंबभर गोडतुरट स्वादिष्ट मध मिळतो. आता बिटकीची झाडेच कुठे दिसत नाहीत. अगदी गावाकडे देखील नाही. हार करतांना माझ्या हाताला सुई बोचेच. तिला खूप वाईट वाटे. मग ती माझे रक्ताळलेले बोट चोखायची. मला कंटाळा आला की माझा हार पुरा करायची. मुख्य म्हणजे मला ‘च’ ची चषाभा शिकवणारी. आणि माझ्या भित्र्या बालमनाला नेहमी धीर देणारी. मला नेहमी आधार देणारी अरुणाच. तिचे ते चिमुरडे व निरागस रूप अजूनहि माझ्या अंतःचक्षूंसमोर आहे. सोनेरी परडी घेऊन आम्ही पारिजातकाची, अनंताची, जास्वंदीची, तगरीची. फुले वेचत असू. अरुणाला आणि मला ही परडी धरायला फार आवडे. पण अरुणा स्वभावाने एवढी चांगली की तिने थोडा वेळ धरली की नंतर थोडा वेळ ती मला धरायला देई. कध्धी म्हणून आमचा वाद झाला नाही. बंबात लांकडें टाकायला पण आम्हांला फार आवडे. आग कमी झाली कीं लांकडें टाकावीं लागत. एकदोन लांकडे तिनें टाकलीं कीं नंतर ती मला न चुकतां लांकडें टाकायला देई. धूर झालाच तर पट्कन हेमंत राजनला बोलावून बंब नीट पेटवून घेत असे. अशी ताई मिळायला भाग्य लागते. नंतर शाळेतील अभ्यास वाढला. मला मित्रमंडळी आली. आजोळी जाणेयेणेच कमी झाले. पण दर दिवाळीला रतन आणि अरुणा दिवाळीच्या पहिल्या दिवशी सूर्योदयापूर्वीच फराळाचा डबा घेऊन रतन आणि अरूणा येत असत. पण त्या आईबरोबरच जास्त बोलत. मी फटाके उडवण्यात दंग असे. ‘सुधीऽर, येते रेऽऽ. येऽरेऽऽ फराळालाऽऽ’ असा उडता निरोप घेऊन जाई. पण अजूनहि अरुणा म्हटले की चिमुरडी अरूणाच डोळ्यासमोर येते. दोन वेण्या लालचुटुक रिबिनेने वर बांधलेली पाचसात वर्षांची छोट्टी अरुणा.

‘पासिग शॉ’ सिगरेटचे पाकीट दोन आण्याना मिळे, हेमंत, राजन - माझा दादा, बाळा, लल्लु वगैरे मोठी मुले ते आणून देत. एकदा मी आणि अरुणाने एकत्र हट्ट केला. आम्हीच सिगरेट आणून देतो म्हणून. आम्ही काही ऐकूनच घेतले नाही. जोरजोरात हातपाय आपटले. बाबा नाही म्हणाले म्हणून आम्हाला रडू पण आले. मामी समजावायला आली. रस्त्यात पडाल. मोटार अंगावर येईल वगैरे म्हणाली. पण आमचा हट्ट कायम. मग मोठ्या मुलांना बरोबर न्या म्हणून. पण आम्ही काहीच ऐकायला तयार नव्हतो. इथे इतक्या जवळच तर कोपर्‍यावर दुकान आहे. घराच्या गॅलरीतून पण दिसते. तुम्ही गॅलरीतून बघा पाहिजे तर. ते आम्हाला दोघांनाच आणायला जायचे होते. शेवटी बाबा म्हणाले. जाऊ दे त्यांना. पण गॅलरीतून लक्ष ठेवा. दोन आण्याचे चौकोनी नाणे दिले. गॅलरीच्या बाहेर बाळा सायकलवर, गॅलरीत दादा, हेमंत, रतन, मामी एवढी फौज जमा झाली.

मी आणि अरूणा चपला घालून बाहेर पडलो. दहाबारा पावले चाललो आणि आमची घाबरगुंडी उडाली.

"अंगावर मोटार आली तर?" मी.

"आपण पटकन बाजूला होऊया. पण चोर आलात तर पैसे काढून घ्यायला?" अरूणा.

"तुझ्या मुठीत पैसे घट्ट पकड. तुझ्या मुठीवर मी माझा हात घट्ट पकडतो. म्हणजे चोराला पैसे दिसणारच नाहीत." मी

मग तिच्या चिमुकल्या मुठीत पैसे. त्यावर माझी चिमुकली मूठ. असे दोघे भरभर चालत निघालो. समोरून माणूस आला की तर तो चोर तर नसेल अशी शंका येत असे. पण सुदैवाने दोनचारच माणसे समोरून आली व ती आसपासची ओळखीचीच होती. त्यांनी आमच्याकडे पाहिले. आमच्या चर्येवरून त्यांना नक्कीच वाटले असावे की आम्ही वाट चुकलो. मग घराच्या गॅलरीकडे पाहिले. त्यांना कळले की तिथून आमच्यावर लक्ष आहे. थोडे पुढे गेल्यावर रस्त्याला एक उजवीकडे फाटा फुटत होता. पण डावीकडे फूटपाथ सुरू होत होता. फूटपाथवर आल्यावर आमच्या जिवात जीव आला. तिथून पंधरावीस पावलांवर मोठ्या रस्त्याच्या कोपर्‍यावर दुकान होते. दुकानावर पोहोचलो. आम्ही "एक पाकीट पासिंग शॉ" अशी ठरवून ठेवलेली घोषणा एकसुरात दिली. पण दुकानाची फळी फारच उंच होती. दुकानदाराने झुकून डोके बाहेर काढले तेव्हाच त्याला आम्ही दिसलो. आम्ही त्याला ओळखत नव्हतो पण त्याने आम्हाला बहुतेक ओळखले. हसला. आम्ही पण हसलो. मामाला बहुतेक जण ओळखत.

"एवढ्या लहान मुलांना कसे काय पाठवले?" त्याने विचारले.

"आम्हालाच यायचं होतं. नेहमी हेमंत राजनलाच पाठवतात. आम्ही का नको?" मी. (राजन हे दादाचे बाबांनी ठेवलेले पाळण्यातील नाव. शाळेत मात्र अण्णांनी दिलीप हेच लावले.) त्याला गंमत वाटली. अरूणाने धैर्याने हात पुढे केला. पैसे दिले. त्याने वाकून पैसे घेतले, ‘पासिग शॉ’ दिले. वर एक एक गोळी देत होता. पण आम्ही गोळी घेतलीच नाही. कोणाकडून काही घ्यायचे नाही अशीच शिकवण होती. त्याने किती समजावले तरी आमचा निर्धार कायम. नाही ते नाहीच. परत फिरलो. फूटपाथवरून उतरून जातांना पुन्हा घाबरगुंडी. मारुतीस्तोत्र म्हणायला सुरुवात केली. (राम कोणाला आवडत नसे. म्हणून रामरक्षा पण येत नव्हती) पुन्हा भरभर चालत कसेबसे घरी आलो. जेमतेम पन्नासएक छोट्या पावलांचा प्रवास. पण आयुष्यातला बहुधा सगळ्यात मोठा असावा. पुन्हा म्हणून दुकानावर जायचे नाही असे आम्ही ठरवूनच टाकले. दरवाजातच अरुणाला मामीने व मला बाळाने उचलून घेतले. हेमंत राजनच्या धैर्याचे आम्हाला आता कौतुक वाटायला लागले. मुलीचा हात धरून चालतो म्हणून पुढे बरेच दिवस हेमंत राजन माझी टिंगल करत होते. नंतर एकदोन वर्षांनी मात्र ‘पासिंग शॉ’ आम्हीच आणून देत होतो. आमच्याबरोबर हेमाहि असायची. मावसबहीण. माझी मावसबहीण ही अरुणाची आतेबहीण कशी काय हे मला कोडेच होते. पण मोठी माणसे खोटे कसे काय सांगतील? पण मोठी माणसे वेडपटच असतात कधीकधीं काहीहि सांगतात. कधीकधी बरोबर समोरच्या वाडीतला अशोक माळी नाहीतर श्रीराम शेट्टी पण असे.

हेमंतची मोठी बहीण रतन आमची सगळ्यांची बॉस होती. मोठी असून आम्ही तिला रतनच म्हणत असू. आम्ही पाचहि जण, आमचे समवयस्क मित्र सगळे तिला आदराने घाबरत असू. आमचा मामा पहिलवान होता. नियमित व्यायामशाळेत जाणारा. एवढा दिलदार आणि मनाने श्रीमंत माणूस मी अजून पाहिला नाही.  शरीरयष्टी केवळ दारासिंगशी तुलना करावी अशी. तो कुणालाहि घाबरत नसे. मोठमोठ्या गुंडांना त्याने पाणी पाजले होते. रतन त्याची मुलगी शोभेल अशी उंचीपुरी होती. त्यांच्या घरी एकदा रात्रीचा एक चोर घुसला होता. नेमका त्याचा पाय हिच्या हाताला लागला व तिला जाग आली. हिने त्याचा पाय पकडला व चोर चोर म्हणून बोंबाबोंब केली. पण तो पाय सोडवून घेऊन तो पसार झाला. मामाच्या हातात सापडला असता तर त्याची खैर नव्हती. नंतर त्या चोराला कळले की तो कोणाच्या घरी आला होता. तो फारच घाबरला. मग तो चोर बाबांना भेटून क्षमा मागून त्यांच्या पाया पडून गेला. अगदी काडीपैलवान फाटका दरिद्री माणूस होता. पोलिसांनी पकडण्यापेक्षा त्याला मामाच्या माराचीच जास्त भिती होती. पण तो बरोब्बर मामामामी नसतांना येऊन गेला. हे फक्त बाबांना, मला आणि अरुणालाच ठाऊक आहे.

रतन व छाया वगैरे तिच्या समवयस्क मैत्रिणी रोज दुपारी बैठे खेळ खेळत. कोण म्हणतो टक्का दिला, रुमाल टाकी, सागरगोटे, काचापाणी,  वगैरे बैठे खेळ. त्या सगळ्या कमालीच्या निपुण असल्यामुळे ते खेळ इतके रंगत असत की आजीआजोबा, मामामामी, आमची आई, आम्ही सर्व लहान भावंडे, मावसभावंडे, ते खेळ एकटक पाहाण्यात रममाण होत असू. दुपारी एकदीड वाजता जेवल्यावर खेळ सुरू होत. दोनचार तास कसे जात कळत देखील नसे. मोठी मुले मात्र कधी पेरूच्या झाडावर तर कधी जांभळाच्या झाडावर चढ, कधी लपालपी खेळ वगैरे उद्योग करीत.

मग चहापाणी. मग डबाऐसपैस. त्यात मुले मुली सगळी असत. मी, अरूणा आणि आमच्याच वयाची मावसबहीण हेमा, धाकटी मामेबहीण भारती, आम्ही कच्चे लिंबू होतो. म्हणजे आमच्यावर राज्य येत नसे. कधी ती मोठी मुले वाडीत खेळायला जात. मग आम्ही चौघे आणि वाडीतील आमच्या वयाचे श्रीकांत शेट्टी आणि अशोक माळी अशी पाचसहा मुले लंगडी, संत्रे लिंबू पैशापैशाला, आला आला गाडा वगैरे खेळत असू.

बाबांकडे मोठ्ठा ग्रंथसंग्रह होता. केतकारांचा शब्दकोष देखील. मी त्यातले वाटेल ते घेऊन वाचे. मारुतीच्या, कृष्णाच्या, अर्जुनाच्या, शौर्याच्या गोष्टी वाचायला फारच मजा येई. भुताखेतांच्या गोष्टी वाचतांना मात्र गाळण उडे. आमची मामी फारच प्रेमळ. आम्हाल फारच प्रेमाने वागवी. तिची चार व आम्ही दोघे अशा सहाही मुलांकडे तिचे नीट लक्ष असे. आमची आई तिथे असली तरी मावशीच्या मुलींबरोबर गप्पा मारत किंवा खेळत असे. वाचतांना भितीने कधीकधी माझ्या कपाळावर घाम येई. माझा मुखचंद्र पाहूनच मामीच्या लक्षात येई की हा घाबरला आहे. ती लगेच पुस्तक काढून घेई व मारुतीस्तोत्र म्हणायला सांगे. ते म्हटले की माझी भिती दूर पळून जाई. मामी अतिशय सुंदर. रुपसुंदरी म्हणता येईल एवढी सुंदर. कोणत्याहि नाटकात किंवा सिनेमात राणीचे काम करू शकेल एवढी. गोल पातळ, अंबाडा, अंबाड्यावर कधी कधी जाळी. ठळक लालबुंद कुंकू. अजूनहि माझ्या मनांतील सौंदर्याचा व सौजन्याचा मापदंड म्हणजे मामीच. दुर्गाबाई खोटेंसारखे मूर्तिमंत खानदानी सौंदर्य व मध्यमवर्गीय संस्कार.  आमच्या आजीआजोबांची पण तिने खूप सेवा केली.

पण अशी पुस्तके असली तरी मला त्या वयाप्रमाणे राजपुत्र व राजकन्या यांच्या परीकथा फारच आवडत. बाकी सगळ्या मुलांना पण. तेव्हा २५ पैशांना ३२ पानांचे अशा गोष्टीचे पुस्तक मिळे. पण ती आम्हाला सुट्टीतच मिळत. आई घरखर्चातून पैसे वाचवून अण्णांच्या नकळत आम्हाला ती घेऊन देत असे. रानडे रोडवर श्री बुक स्टॉल होता. तिथे ती आम्हांला दोघांना घेऊन जात असे. दुकानात कोर्‍या कागदाचा गंध दरवळत असे. त्या दुकानात एक मोठ्ठे स्टूल होते. दादा टारझनच होता. त्या स्टुलावरून चढून तो काऊंटरवर बसत असे. मला भिती वाटे. तिथे आणखी एक छोटे स्टूल होते. त्यावर मला आई किंवा त्या दुकानातील नोकर उचलून उभा करी. मग तो गुजराथी दुकानदार आमच्यापुढे त्या पुस्तकांची चळत ठेवी. मी पहिल्या पानावरील काही मजकूर, मधल्या पानावरील काही मजकूर असे. पाचदहा पुस्तकातील वाचून माझे पुस्तक निवडी. दादा मात्र मुखपृष्ठ पाहून पुस्तक पसंत करी. एकदा दोन वेगळ्या चित्रांच्या दोन पुस्तकात एकच गोष्ट निघाली. मग निवडीचे काम माझ्याकडेच आले. काटकसर करून घरखर्चातून पैसे वाचवून आई आमचे एवढे लाड करी. खरेच चैनीची कल्पना आता कालपरत्वे केवढी बदलली आहे. पण चार चार आण्याची दोन पुस्तके महिन्यातून एकदोनदा घेणार्‍या गिर्‍हाईकाला एवढी आपुलकीची वागणूक देणार्‍या त्या गुजराथी दुकानदाराचे कौतुक करावे तेवढे थोडेच. हेमा - अरुणा पण तशीच पुस्तके आणीत असत. पण त्या ती ‘पडते’ च्या दुकानातून घेत. ‘पडते’ हेहि आडनाव पडते बरे का. मग आम्ही पुस्तकांची देवघेव किंवा अदलाबदल - एक्सचेंज करीत असू.

मामा उंचापुरा, बलदंड राणि राजबिंडा. त्याचे रूप आठवले की सिनेमातले नायक फिके वाटतात. पुरुषी सौंदर्य म्हणजे काय तर याला पाहावे. सौंदर्य, शरीरयष्टि, ताकद, सौजन्य, औदार्य, रसिकता आणि दिलदारपणा याचे प्रतीकच तो. ताकद आणि सौजन्य या एका ठिकाणी न आढळणार्‍या गोष्टी त्याच्याकडे होत्या. हे केवळ माझा मामा म्हणून म्हणत नाही. त्याच्या ओळखीच्या प्रत्येकाचे मत तसेच होते. त्याला प्रत्येकाने तुम्ही न म्हणता तू म्हणावे असा त्याचा आग्रह असे. त्यामुळे मामी सोडून प्रत्येकजण त्याला अरे तुरेच करी. नंतर रतन तिच्या सासरच्या लोकांसमोर अहोजाहो करी. पण तेवढेच.

मामाला काय लहर येईल त्याचा काही नेम नसे. त्याकाळी बरीच मुले एकपाठी असत. मी देखील होतो. पण पाचसहा वर्षाचा असतांना मला वयाच्या मानाने जलद वाचता येत असे व उच्चार स्पष्ट होते. एकदा मी तिथे असतांना त्याच्याकडे कोणीतरी आले होते. त्या पाहुण्यांनी कोणतेतरी संस्कृत स्तोत्र उघडून एक चार ओळींचा श्लोक मला वाचायला सांगितला. मी अगोदर ते कधी वाचले नव्हते. स्पष्ट खणखणीत उच्चारात आणि स्वरांत वाचून दाखवले. नंतर पुस्तक मिटले व म्हणाले पुन्हा म्हण. मी तस्सेच्या तसे म्हणून दाखवले. वाऽऽ भाचेऽ वाऽऽ म्हणून मामाने मला उंच उचलले व गोलगोल फिरवले. उंच उचलल्यामुळें मी घाबरलोच. खाली ठेवल्यावर जिवात जीव आला. त्याने पैज जिंकली होती. जिंकलेला एक रुपया त्याने ताबडतोब माझ्याच खिशात ठेवला. मी लगेच मामीकडे गेलो व रुपया दाखवला. मामीने विचारले कुठून आणलेस? काय करणार या रुपयाचे? मी मामीकडे रुपया देऊन सगळे सांगितले व म्हटले की मला पुस्तके घेऊन दे. दोन मला आणि दोन अरुणाला. मामी म्हणाली उद्या तुझी आई येईल, तिलाच सांग. दुसर्‍या दिवशी संध्याकाळी आई आम्हाला घेऊन दुकानात गेली व पुस्तके घेऊन दिली. 

आजी मात्र लहानखुरी. आम्ही तिला पण आईच म्हणत होतो. कारण मामाची मुले तिला आई आणि मामीला मम्मी म्हणत. कमरेत किंचित वाकलेली. गळ्यात लंबगोल बोरासारख्या सोन्याच्या मण्यांचा हार. चार पदरी मंगळसूत्र. गडद रंगाची नऊवारी तांबड्या, निळ्या किंवा जांभळ्या काठाची साडी. डोळ्यांनी नीट दिसत नसे. दुपारची गांधींचा सोनेरी काड्यांचा जाड काचांचा चष्मा लावून केसरी वाचायची. मुखात सदैव मालवणी भाषा. वाक्यावाक्यात म्हणीची पेरणी. हिच्याकडे एक सुरेख नक्षीदार सोनेरी चकचकीत पितळेचा पानाचा डबा होता. लांबट अष्टकोनी आकार. वर महिरपी कडी. झाकणाला कडी. झाकण उघडले की डब्याच्या अष्टकोनी अकाराच्या सपाट प्लेटवर मध्यभागी बसवलेली चुन्याची डबी. त्याभोवती नक्षीदार अडकित्ता. ती प्लेट उचलली की एक सहा खणी थर. यात एका खणात खंडाची सुपारी, दुसर्‍या खणात कातरलेली सुपारी. तिसर्‍या खणात चिकणी सुपारी, चौथ्या खणात कातरलेलीली चिकणी सुपारी. उरलेले दोन खण रिकामे. तंबाखू ती खात नसे. हा थर उचलला की खाली कच्ची पाने. हा डबा आम्हाला अलीबाबाच्या गुहेसारखा वाटे. हा उघडला की आम्ही वेगळ्याच विश्वात जात असू. अर्धापाऊण तास कसा जात असे ठाऊक नाही. पण फक्त मी आणि अरुणा. इतरांना कधी त्यात काही स्वारस्य वाटले नाही. त्या रिकाम्या दोन खणात पुर्वी पाहुण्यांसाठी तंबाखू ठेवलेला असे. पण तंबाखूच्या व्वासाने आम्हाला मळमळे. म्हणून तंबाखू ठेवणे बंदच केले. कुणी आलेच तर असावा म्हणून वेगळ्या डबीत ठेवलेला असे. हिची धाकटी बहीण सखू आजी आमच्याकडे राहायची. ती पण तश्शीच होती. पण ती पान खात नसे. मामाच्या आणि आईच्या मधल्या तिच्या एकदोन मुली गेलेल्या. म्हणून आईच्या बाबतीत ति जास्तच हळवी होती.

चला सुट्टी झाली करत आम्ही घरात आलो की बाबा मला माजघरात आईकडे पाठवत. माझ्या केसातून, तोंडावरून हात फिरवायची. मग मला विचारी. आऊस काय करता तुझीऽऽ? तुझो बापूस आवशीक करवादता काऽऽय? माशे कधी हाडललेऽ? खंयचे माशे होते? मटण कधी केल्यानी? वगैरे वगैरे. एकदा मी तिथे राहात असतांनाची गोष्ट. घरी मटण होते. हेमंत, दादा वगैरे खेळायला गेले होते. वर मावशीकडे पण बाळा, लल्लू, विदू कोणी नव्हते. हिने डब्यात मटण भरले. कडी असलेला पितळेचा सोनेरी उभा डबा. कल्हई केलेला. खाकी कापडाच्या पिशवीत ठेवला व मागच्या दाराने भर उन्हाची निघाली. मामी म्हणाली मी जाते डबा घेऊन म्हणून. माका माझ्या चेडवाक बघूसा वाटता म्हणाली. मामी म्हणाली मी येते बरोबर. होयां कित्त्याक वांगडाक निंबराचा, मी जातय हळूहळू. तू बघ पोरांका. म्हणाली व निघाली. मामीला तिची फार काळजी वाटली. ती तिच्या मागोमाग थोडे अंतर ठेवून गेली. ती आमच्या गल्लीत घुसलेली मामीने पाहिले आणि मगच ती परत फिरली. परत येतांना माझी आईहि अस्सेच तिच्यामागे कोणाला तरी पाठवीत असे. किंवा स्वतः जात असे. पण हे तिने बाबांना सांगितले नाही. बाबा आईला ओरडतील म्हणून. बाबा बाहेर निघाले की मामी त्यांच्यामागे असेच कुणाला पाठवी. पण बाबांना ते कळे. मग मामीला भरपूर दम देत. त्या पिढीतील लोकांचा पीळच वेगळा. पण बाबा कितीहि ओरडले तरी मामीने ते सोडले नाही. मामीच्या जिवाची घालमेल तिच्या आरस्पानी चेहर्‍यावर दिसे आणि मला त्या वयातहि जाणवे. नंतर मात्र बाबा निघतांनाच हेमंतला किंवा विशाला नाहीतर बाळाला बरोबर घेऊन जात असत. केवळ मामीला भावनिक त्रास होऊ नये म्हणून. आई-बाबा-मामीच्या नात्याची वीणच अनोखी. आता त्या वयाला आल्यावर मामी मात्र अशी कोणाला काळजीत टाकत नाही. कोठे जायचे असेल ड्रायव्हरला घेऊन गाडीतूनच जाते. इतरांची अशा वेळी काय मनस्थिति होते ते तिला चांगलेच ठाऊक आहे.

आईने (आजीनें) बनवलेली एक जादूची वस्तु मला आत्तादेखील नजरेसमोर दिसते. बेडेकर लोणच्याची उभी काचेची बाटली असते. तशा बाटलीत सोनेरी मण्यांनी मढवलेल्या तंगूसाने एक अंडे झांकणाला टांगलेले. अंड्याभोवती नाजूक नक्षीच्या सोनेरी साखळीने नक्षी केलेली. हलका धक्का दिला कीं ते अंडें मस्त थरथरत असे. अशा पाचसात अंडी टांगलेल्या बाटल्या होत्या. अंडे म्हणजे अंड्याचे अखंड रिकामे कवच. ते न फोडतां आतले कसे काढून घेत कुणास ठाऊक. आईने ते आम्हाला कद्धी सांगितले नाहीं. या शोभेला कुठेकुठे ठेवलेल्या. मी आणि अरूणा एकेक बाटली घेऊन त्यांबरोबर तासतास खेळत असूं. अजून एक जादुई वस्तु होती. ही मामाने आणली होती. एक सरबताची रिकामी बाटली. आडवी ठेवलेली. पण बाटलीत बांबूच्या काड्यांचे नाजूक शिडांचे जहाज. हे मात्र हलत नसे. पण ते जहाज बाटलीच्या एवढ्याशा तोंडातून कसे घातले असेल हे मला अजूनहि कोडेच आहे. हे मात्र खेळायला घेत नव्हतों. हे मात्र अजूनहि कुठेकुठे भेटवस्तूंच्या दुकानात पाहायला मिळतें.

आईची आत्या पण तिथेच राहात असे. चष्मेवाली आजी असे तिला नांव होते. किंचित काळसर छटा असलेल्या गोल कांचा लावलेला, बारीक काळ्या तारेचा चष्मा सदोदित डोळ्यांवर. आम्हाला भाजलेले शेंगदाणेच काय पण चणे देखील सोलून द्यायची. पण फार कडक होती. नजर तीक्ष्ण. आणि सगळे दांत शाबूत. नव्वदी पार झाली असली तरी तांदूळ निवडून देत असे. बाबांच्या विरुद्ध आईची (आजीची) बाजू नेहमी घेई. बाबा पण तिला कधीहि उलट बोलत नसत. नंतर हिची मामीने व रतन-अरुणा-भारतीने खूप सेवा केली.

माझ्या आईची दुसरी मावशी त्याच घरात एका खोलीत राहात असे. तिचे यजमान बर्‍याच वर्षापूर्वी वारलेले. तिचा मुलगा विशा. खरे नाव विश्वनाथ. बिचार्‍याचे शिक्षण झाले नाही. बाबांनी आधार दिला नसता तर त्याचे काय झाले असते ठाऊक नाही. चुरगळलेला शर्ट आणि अर्धी विजार घातलेलें त्याचें उंचेपुरें पण गबाळें ध्यान. नंतर हा राख्या विकायचा, दिवाळीत कंदील बनवून विकायचा आणि असेच काहीबाही फुटकळ धंदे करायचा. मग कमवायला लागल्यावर त्याचे रूप बदलले. चकाचक डेक्रॉनची नाहीतर रेमंडची गडद रंगाची पॅंट आणि बाहेर टाकलेला टेरिलीनचा ओपन शर्ट घालायला लागला. सावळ्या रंगाच्या उंच्यापुर्‍या विशाला ते कपडे शोभून दिसत. केसांचा मस्त कोंबडा पाडत असे. त्याला ऐटीत पाहिल्यावर आम्हाला बरे वाटायचे. मग त्याने एक रेसल सायकल घेतली. आता ‘हार्ली डेव्हिडसन’चे जसे कौतुक होईल तसे कौतुक तेव्हा रेसल सायकलीचे होते. त्याच्या सायकल चालवण्याचे आम्हाला कौतुक वाटायचे. अधूनमधून हा सायकल केरोसीनने स्वच्छ करून तेलपाणी देई. तेव्हा त्याच्या यांत्रिक कौशल्याचे कौतुक वाटे. त्याच्या सायकलीची घंटी सुरेखच होती. दोन फिरत्या वाट्या असलेली. एकदा फिरवली की बरेच फेरे घ्यायची व फिरतांना मंजुळ आवाजात वाजत राहायची. मला आणि अरुणाला तो कौतुकाने उभ्या केलेया सायकलवर मऊ सीटवर बसवून घंटी वाजवायला देई. इतरांना सायकलला हातहि लावायला देत नसे. याला एकदा मामाने सायकलवरून बसला धरून जातांना पाहिले आणि घरी आल्यावर त्याच्या खोलीत जाऊन मार दिला. मामीने लगेच बाबांना सांगितले. बाबा मध्ये पडले म्हणून पाचदहा फटक्यात बचावला. मामाला एवढे रागावलेले मी त्या वेळी प्रथमच पाहिले. पण एकहि शब्द उलट न बोलता विशाने निमूटपणे मार खाल्ला. मार चुकवायला काहीहि खोटे बोलायचा किंवा पळायचा प्रयत्न न करता. आता मला वाटते हे त्या काळातले वैशिष्ट्य होते. कोणीहि खोटे बोलत नसेच तसे उद्धटपणे उलट देखील बोलत नसे.

दर गोकुळाष्टमीला मामा शास्त्रीय संगीताची खाजगी मैफिल ठेवीत असे. सातसाडेसातला लौकर जेवून आम्ही मामाकडे मैफिलीसाठी जात असू. पं. रविशंकर, उ. अल्लारखां, पं. सामता प्रसाद, पं. रामनारायण, पं. जगन्नाथ प्रसाद, पं. किशन महाराज, इ. चे कार्यक्रम माझ्या लक्षात आहेत. बाबांच्या घरातील दिवाणखाना जसा होता अगदी तस्साच मावशीच्या पहिल्या मजल्यावरच्या घरात. तस्साच दुसर्‍या मजल्यावर. एकदोनदां मावशीच्या घरांत एकदोनदा दुसर्‍या मजल्यावर पण मैफिली झाल्या आहेत. अल्कॉव्हमधे स्टेज असे. बाकी सगळे सामान हलवून पांढरी चादर घातलेल्या गाद्या ऊर्फ भारतीय बैठक असे. देवघरातील तसबिरींना जास्त गुबगुबीत हार दिसत. उदबत्तीचा मंद सुगंध फुलांच्या सुगंधात मिसळून दरवळत असे. ध्वनिव्यवस्था काही नाही. समजदार श्रोतृगणाची शांतता व जाणकारांची अधूनमधून वाहवा हीच ध्वनिव्यवस्था. (सत्तर सालानंतर श्रोतृगण वाढल्याने घराबाहेर मंडप व स्टेज उभारले जाई. आणि ध्वनिव्यवस्था असे.) व्ही. जी. ऊर्फ स्नेहल भाटकरांचे घर बाजूलाच. ते मामाचे मित्रच. गौळण हा त्यांचा आवडता गायनप्रकार. कृष्णजन्माचा उत्सव. त्यामुळे सुरुवात भाटकरांच्या एकदोन गौळणींनीच होत असे. लाल फ्रेमचा चष्मा, स्वच्छ पांढरा लेंगा व सदरा, कपाळाला गंध किंवा अबीर आणि पांढरी गांधी टोपी. ते स्वतः पेटी वाजवत तल्लीन होऊन गाताहेत असे त्यांचे रूप अजून डोळ्यासमोर आहे. ‘चाऽऽलल्याऽऽ पाऽऽच गौऽऽळऽणी, पाऽऽच रंगाऽचे शृंगाऽर करुनि’  आणि ‘वारियाऽऽने कुंडल हाऽऽले, डोळे मोऽऽडीत राऽऽधा चाऽले’ या त्यांच्या खास गौळणी. जवळच काळू भुवन मध्यें राहणार्‍या जगन्नाथबुवांबरोबर (स्व. मुकेश यांचे गुरु) एक वयस्कर गृहस्थ पण येत. त्यांना दादाजी म्हणत. ते जगन्नाथबुवांचे मोठे बंधु किंवा काका असावेत, नक्की आठवत नाहीं. भाटकर गायला बसले की ते तबल्यावर बसत. भाटकरांच्या गवळणी झाल्या की ते सगळ्या लहान मुलांना पहिल्या रांगेत बसवत. तबला वाजवत वाजवत लहान मुलांसाठी दोनतीन हिंदी बडबडगीते म्हणून धमाल उडवून देत. गातागाता तबल्यातून चित्रविचित्र असे गंमतीदार बोल काढत. एक गाणे आठवते

मेरा डमक डमक डम डमकू बोले.

मेरा डमकूऽऽ.

ये चमकू दूऽऽधवाला आया

मेरा डमकूऽऽ

बरतन लेकर आओ जी आशाबाई,

बरतन लेकर आओ जी उषाबाई,

ये चमकू दूऽऽधवाला आया

मेरा डमकूऽऽ.

या ओळी अजून आठवत आहेत. त्यांची एकदोन गाणी झाली की आम्ही दिवाणखान्याच्या आतल्या बाजूच्या दरवाजात बसत होतो. झोपलोच तर उचलून नेणे सोपे पडावे म्हणून. एरवी नऊदहाला झोपणारी आम्ही मुले दोनदोन वाजेपर्यंत जागत असू. मैफिलीचे शिष्टाचार आणि स्वरतालाची प्राथमिक समज यांचे संस्कार अशा मैफिलीतून बालमनावर कधी झाले कळले नाही. त्यामुळे गायनवादनाची कला अंगी नसली तरी संगीताच्या दर्जाची समज मात्र आली.

आजोबांचे शिवाजी पार्कला दुमजली घर होते. आजोबा तळमजल्यावर व मावशी पहिल्या मजल्यावर राहात असत. मावशी सगळ्यात मोठी, माझी आई सगळ्यात लहान, मामा मधला अशी तीन भावंडे होती. आता त्या घराच्या जागी टॉवर आहे. चौदाव्या मजल्यावरून समुद्र दिसतो, शिवाजी पार्क मोठ्ठ्या तबकाएवढे दिसते. पूर्वी दुसर्‍या मजल्यावरच्या मजल्यावरील गच्चीतून लेडी जमशेटजी रोडपलीकडच्या इमारतीखेरीज काही दिसत नसे. मामी, हेमंत, रतन, अरुणा, भारती यापैकी कुणीहि कधी लग्नसमारंभात वगैरे भेटल्यास वा त्या भागातून जातांना बालमनातील निरागस विश्वातील पहिल्यावहिल्या स्मृती मात्र जिवंत होतात. आजूबाजूचे सगळे नाहीसे होते. मी पुन्हा बाबांच्या दिवाणखान्यात जातो. समोर बाबा येतात. त्यांच्या मिशा दिसतात. तोच सिगरेट, चंदन, फुले व उदबत्तीचा संमिश्र गंध येतो, पानाचा डबा घेतलेली आई (आजी) दिसते, तिचा हात केसातून, गालावरून फिरतो. ती विचारते तुझो बापूस आवशीक करवादता काय? गाईच्या गळ्यातल्या घंटांचा मंजुळ आवाज येतो. मग गाईलाऽऽ चाऽऽराऽऽ अशी गायवालीची साद येते. मामा मला उंच उचलून वाऽऽ भाचे वाऽऽ म्हणून गिरक्या घेतो आणि दोन वेण्या लालचुटुक रिबिनेने वर बांधलेली छोट्टी अरुणा सुंदरसा हार गुंफून विचारते, कसा झालारे हार? व्यवहारातील निबरतेचा, स्वार्थाचा, मतलबाचा, खोटेपणाचा स्पर्श न झालेल्या स्मृति. पन्नास वर्षांपूर्वीच्या अनोख्या विश्वात घेऊन जाणार्‍या आयुष्यातील पहिल्यावहिल्या मोहक स्मृति.

पूर्वप्रसिद्धी: 
http://hivaliank.blogspot.com/