मकरसंक्रांतीच्या निमित्तानें कांहीं आठवणी जाग्या झाल्या. मुंबईत संक्रांतीच्या दिवशीं चंद्रकळांचा सुळसुळाट असतो. काळ्या साडीवरच्या विविध मनोहारी नक्षीकामाचें संमेलनच बसीं, रस्तीं फलाटीं भरलेलें असतें. नुसत्या तोंडओळखीवर देखील बस थांब्यावरची एखादी महिला आपल्या हातावर तिळगूळ ठेवून तिळगूळ घ्या गोडगोड बोला म्हणून निघून जाते. मग ती कुठल्या ओळखीची याचा डोक्याला ताप करून न घेतां मीं तिळगुळाचा लाडू गट्ट करीत असे. पण सर्वांत चवदार लाडू योगिताच्या वा स्वातीच्या खणांतून ती जागेवर नाहीं असें पाहून सर्वांसमोर चोरून खाल्लेला. किंबहूना ती जागेवर नसल्याची बातमीच मला खास लाडू चोरण्यासाठीं कुणीतरी देत असे. मग मोजलेले लाडू कमी भरल्यावर ती भलत्यावरच संशय घेऊन त्याच्या नांवानें ठणाणा करे. मग मस्त हशा पिके. एक ख्रिस्ती संचालक न चुकतां ‘मि. सुधीर व्हेअर इस तिलगूल ऍंड पुरन पोली फ्रॉम यू?’ हा प्रश्न विचारतात आणि मग सगळ्या महिला टुडे इट इज तिलगूल डे ऍंड पुरन पोली इज ऑन होली डे’ म्हणून त्यांना माहिती पुरवत. मग राशिनकरांच्या डब्यांतली धृतस्नेहांकित पुरणपोळी ते मिटक्या मारीत खात.
काळ्या चंद्रकळेवरून आठवलें. संक्रातीला काळी चंद्रकळा तर नवरात्र रंगीबेरंगी. मराठी वृत्तपत्रांत कांहीं दिवस अगोदरच नवरात्रांतल्या प्रत्येक दिवसाचा विशेष रंग जाहीर होतो. उद्यां अमुक रंगाचा शर्ट घालून या असा गोड आग्रह कार्यालयांतला महिलावर्ग समस्त पुरुष सहकार्‍यांना करीत. दुसरे दिवशीं समस्त महिलावर्ग त्या रंगाचा पोषाख धारण करतो. मग मालाडच्या खाजगी मिनीबसमध्यें, रेलवेच्या फलाटावर, महिलांच्या डब्यांत, बस थांब्यांवर, सर्व महिलांच्या अंगावर एकाच रंगाचा पोषाख, तरीहि त्यांत विविध छटा आणि विविध तर्‍हा आढळतात. यांतील अंधश्रद्धेचा भाग सोडला तर एकंदरींत नऊ दिवस नऊ रंग. सगळीकडे झगमगीत, उत्साहाचें आणि आनंदी वातावरण असतें. समाज (यांत मीहि आलों) उत्सवप्रिय आहे हेंच खरें. कांहीहि असो उत्सव प्रसन्नता, आनंद आणि जीवनाची नवी ऊर्मी देतात हेंहि खरेंच.
पण एखाद दिवस कसा मस्त प्रसन्न उजाडतो. सणबिण कांहीं नसतो. हवा मस्त असते, बस, ट्रेन वेळेवर येते, ट्रेनमध्यें सहज शिरतां येतें, एकदोन विनोद होता, बसमध्यें मनासारखी जागा मिळते, कचेरींत पण मनासारखें काम होतें आणि कांहींहि त्रास न होता छान मजेंत दिवस जातो. अशाच एका दिवसाची कथा.
बसच्या रंगेत तिकीट देणारा वाहक - कंडक्टर रामदास आज शंभर सुटे देतां देतां बराच वेळ बोलत होता. हा तरूण वाहक नेहमीं हसतमुख असतो. सुट्या पैशांसाठीं कधीं तोंड वेंगाडत तर नाहींच, पण आपल्याला शंभराची नोट सुटी करून हवी असली तर आनंदानें दहादहाच्या दहा नोटा काढून देतो. मुख्य म्हणजे विनोदाला चटकन दाद देतो. त्या दिवशीं मी त्याला दरडावून विचारलें काय हो तुम्हीं सगळ्यांनाच कां तिकीट देत नाहीं? एकाला देतां दुसर्‍याला विनातिकीट नेतां असें का? पण माझी नजर कुठें होती तें त्या हजरजबाबी आणि चाणाक्ष वाहकानें - कंडक्टरनें हेरलें होते. माझी नजर प्रवासी भरून सुटत असणार्‍या बसवर बसलेल्या दोन कावळ्यांवर होती. ते दोघे आमच्या स्टाफपैकीं आहेत म्हणाला. बसमध्यें वाचलेलीं हातांतल्या पुस्तकाचीं पानेंहि छान निघालीं होतीं.
कार्यालयांत पोहोंचून नुकताच स्थानापन्न झालों होतों. सकाळचे नऊ वाजून चौतीस मिनिटें. संगणक सुरुं करणार तोंच नुकतीच येत असलेली योगिता जागेवर जाण्याआधीं माझा दरवाजा किलकिला करून विचारते, "आज काय डब्यांत?"
"कामाला लाग आधीं. जेमतेम साडेनऊ वाजलेत. खायला येते का कामाला? जागेवर बसायच्या आधीं डब्यात काय म्हणून विचारते आहे. यायची वेळ केव्हांच होऊन गेली. तुलसीऽऽ, इसका चार मिनिट का पगार काटो." मीं.
"सांगा नंऽऽ. खूप भूक लागली आहे. आज नाश्ता करायला वेळच नाहीं मिळाला."
"केल्यानें होतें रे आधीं केलेंचि पाहिजे. तुझ्या डबा पार्टनरशीं आज कट्टी वाटतें?" डब्यातले कोलंबीचें नाहींतर माशाचें कालवण, बोंबील, करंदी, बांगडा, पापलेट, मांदेली, सुके बोंबील इ. तिला तांदळाच्या भाकरीवर दिल्याखेरीज मेलवीनच्या घशांत उतरत नसे. त्याच्या डब्यातील हे पदार्थ देखणे असतात. अर्थात मीं शाकाहारी असल्यामुळें मला त्याचें अप्रूप नाहीं. पातळ, पांढरीफेक आणि मऊरेशमी भाकरी मात्र मीं खाल्ली आहे.
"मेलवीन आज सुटीवर. आज मढला जत्रा आहे. सगळे दारू पिऊन पडणार. खाली बघाऽऽ, फक्त लोबो असेल. बाकी सगळे मढला पिऊन टाईट असतील."
मीं माझ्या खुर्चीखालीं पाहिले.
"स्टोअरमध्यें होऽऽ. तुमच्या खुर्चीखाली नाहीं. बोना, मारिओऽ कोऽऽणी नसणाऽऽर. डिसोझा कंपनी सऽऽगळी पिऊन टाईट. एकजात सग्गळे बेवडे मेले. उद्या बघा, कोऽऽणी वर येणार नाहीं. तोंडाला दारूचा वास येईल म्हणून."
"मेलविनला बिचार्‍याला नांवें कशाला ठेवतेस? त्याच्या डब्यातलं बरं गोड लागतं?"
"मस्त रस्सा बनवते त्याची बायको. मासळी पण एकदम ताजी असते. मला वाटलं तुमच्या डब्यांत टोमॅटो आम्लेट असेल. तर निघाली केळ्याची भाजी. (केल्यानें होतें रे चा अर्थ या चतुर महिलेला ताबडतोब कळला) आग लावा तुमच्या तोंडाला. उद्यां घेऊन या. नाहींतर येऊं नका हं हपिसात. कांहींतरी मागवूंया कां आतां? आपापल्या पैशानें."
"काय मागवणार?"
"रज्जोऽऽ आज सुधा विहारमधें काय आहे बघ?" रेजिनाचें या लोकांनीं रज्जो करून टाकलें होतें.
"कटलेट असेल तरच मी खाईन. पंजाबी समोसा नको." मी. या हॉटेलांत टोमॅटो ऑम्लेट आणि पंजाबी समोसा आलटून पालटून एक दिवसआड असे.
"खातांना तुमचे नखरेच जास्त."
"मूळच्या आकर्षक व्यक्तिमत्त्वाला नखरे खुलवतातच मुळीं. जा आता जाऽऽ. विचारे बाईऽऽ, विचार करून भीक मागून न्याहारीला पैसे जमा करा." डोळे वटारत ती त्रस्त समंधीण खादाडीची सोय करायला गेली. ही बया हौशीनें खाते. मस्त एकेकाची ऑर्डर घेते, हॉटेलमधून खायला मागवते आणि प्रत्येकाकडून चोख हिशेबानें पैसे घेते. कधीं आमच्यांतल्याच एखाद्याल कापते नाहींतर पैसे जमा करते. मग चारपांच जणाचीं कोंडाळीं आलटून पालटून जेवणघरांत जाऊन गप्पा मारत हादडतात. कार्यालयहि ओस पडत नाहीं आणि खादाडीहि होते.
संगणकांतले ताजे ‘उत्पादन शुल्क अभिलेख’ तपासणें, एकेकाला कामें देणें, नवीन देकार = कोटेशन्स टंकायला देणें, दूरध्वनीवरून उत्तरें देणें, टंकलेल्या देकारांत मध्यें किंमत सूचीवरून किंमती टाकणें, नवीन सुट्या भागांच्या किंमती ठरवणें - उत्पादन पद्धतीवरून आंकडेमोडून किंमती टाकणें, विकतच्या भागांचे ताजे देकार घेणें आणि कामाच्या ओघांत एकेकाची जमेल तशी टोपी उडवणें तसेंच खादाडी, यांत अर्धा दिवस कसा गेला कळलें नाहीं.
- X - X - X -
जेवणाच्या सुटींत मीं एकटाच माझ्या जागेवरच जेवत असे. जेवतांना मला पुस्तक वाचायची सवय आहे. कधींतरी कोणीतरी डोकावतें आणि चार शब्द बोलून गंमत करून जातें. असेंच जेवतांना पुस्तक वाचतांना त्या दिवशीं शोभा आली. दारांतून तोंड घालून बाहेरूनच म्हणाली, "पुस्तक बंद करा तें. ठसका लागेल. जेवतांना वाचूं नये. माझे बाबा आले नाऽऽ, तर फाडूनच टाकतील पुस्तक."
"अच्छा, म्हणजे वेडाचे झटके तुम्हांला बाबांच्याकडून मिळाले. आतां लौकर जाऊन जेवा. गेल्या पंचवीस सेकंदांत तुम्हीं कांहीं खाल्लेलें नाहीं त्यामुळें तुमचें वजन पन्नास ग्रॅमनें कमी झालें बघा." मीं.
"आणखी बोललांत तर खरंच फाडून टाकीन हां पुस्तक." शोभा.
"एवढा राग आलाच आहे तर रागानें खाली उडी टाका कीं. दुसरा मजला आहे."
"खातांना अशी बडबड करतां ना, म्हणून तें अंगाला लागत नाहीं खाल्लेलं. सुके बोंबील कुठले."
- X - X - X -
दुपारचें जेवण झाल्याला तासभर होऊन गेला. वा! काम बरेंच झालें. जवळजवळ तीनेक तासांचें काम तासाभरांत झालें. संगणकानेंहि दगा दिला नाहीं. बर्‍यापैकीं वेगानें चालला. दूरध्वनीनें पण फारसा त्रास दिला नाहीं. मोजून तीन आले. तेहि बाहेरून. इथलेंहि कोणी काहीं अडचण घेऊन आलें नाहीं. बाहेर आवाजहि नाहीं. सगळे मेले कीं काय? पण आतां थोडी शरीराची हालचाल व्हायला पाहिजे. डोळ्यांना पण विश्रांति पाहिजे ना. काय करावें? हं कोणाची तरी खोड काढावी. मेंदूला पण तजेला येईल. त्याला पण बेट्याला क्षणभर विश्रांति - ब्रेक नको कां?
थोडे आळोखेपिळोखे दिले. हातपाय ताणून ठीक केले. हाताच्या तळव्यानें डोळे गोलाकार चोळले, कुत्र्यामांजरासारखें आपल्यालाहि अंग झाडतां आलें असतें तर किती बरें झाले असतें.
तेवढ्यांत केबिनचें दार उघडून शोभानें तोंड आंत घालून बाहेरूनच विचारलें, "काय एवढं काम चाललंय? उत्कृष्ट सेवेबद्दल राष्ट्रपतिपदक मिळवणार काय?"
"खरंच मिळालं तर जळूं नका मग." मी.
"हा उजेड तुमच्या कामाचाच काय?" शोभा.
आतां मीं उठून बाहेर आलों.
"किती वाजले?" मीं.
"दोन वीस." शोभा.
"तुम्हाला विचारलं? कां बोललांत? बेशिस्त. थोबाडीत मारून घ्या आतां. आणि तुमच्या घड्याळांत दोन वीस नाहीं चार वीस वाजतात."
"नाहीं घेत मारून थोबाडींत. चार वीस तुमच्याच घड्याळांत वाजतात. काय कराल?" झांशीच्या राणीच्या भूमिकेंत शोभा.
"दुर्गे दुर्घट भारी" मी.
"बोला काय कराल?" शोभा आतां रणरागिणीच्या आवेशांत.
"मीं कांहीं करायलाच नको. तुमच्या रिकाम्या डोक्याचीं शंभर शकलें होऊन तुमच्याच पायावर पडतील." मी.
"हा! हा!! हा!!!" विलास. सगळ्यांनाच आतां उकळ्या फुटल्या. सुमती तुलसी मात्र गंमत पाहात. त्यांना फारसें मराठी कळत नाहीं. त्या नंतर हिंदीतून विचारून घेतात आणि मग हसतात.
"शोभा, तुम्हांला स्वतःला नसेल जमत तर मी करीन मदत, थोबाडीत मारायला." सचीन.
शोभाचा वडा. पण आतां ती भडकली."ये थोबाडीत मारायला इकडे. जरा तुझ्याकडे बघ आणि माझ्याकडे बघ. हात नुसता खेचला ना, तर खांद्यातून तुटून येईल. आणि तू दात काढूं नकोस रे मेलवीन. घशात घालीन एकदां कधीतरी. आणि (मला) तुम्हीं हो? तिकडे आत बसून काम करा. इकडेतिकडे टिवल्याबावल्या करीत फिरूं नका. हे कॉलेज नाहींऽऽ ऑफिस आहे." ही बया भडकली कीं लहान मुलीसारखी भांडते. हिला बारावी झालेली मुलगी आहे हें खरेंच वाटत नाहीं.
"चूप! एक शब्द बोलूं नका!! हें ऑफिस आहे, मासळीबाजार नाही." मीं आवाज चढवून खोटेंखोटें दरडावलें.
"मोगॅंबो खूष हुआ! हा! हा!! हा!!! विलास.
- X - X - X -
नंतर मात्र माझीच फ झाली. माझेंच अस्त्र माझ्यावर उलटलें. एक नवीन रिकामी फाईल हवी होती. मेलवीन सचीन आतां दोघेहि बाहेर गेले होते. मीं बाहेर आलों. "रिकाम्या पातळ फाईल कुठें आहेत?"
"आतल्या कपाटात आहेत." योगिता.
"तुला विचारलं? घे थोबाडीत मारून." मीं अनवधानानें सवयीनें बोललों.
योगितानें फक्त एक मारक्या म्हशीची नजर टाकली.
आंत जेवणघरांत वा प्रसाधनांत जातांना मला डावीकडच्या आरेखन - ड्रॉईंग - कार्यालयातून जावें लागतें. गेलों फाईल आणायला.
"ढिशूंऽऽ. मी पहिली गोळी घातली. आतां तुम्हीं मेलांत." आरेखक - ड्राफ्ट्समन - बागवे. मीं आणि बागवे आम्हीं दिवसांतून एकदोनदां बोटांचें पिस्तूल करून एकमेकांना गोळ्या घालतों. त्यांच्या आणि आमच्या विभागांच्या मध्यें असलेल्या लाकडी दरवाजाला जमिनीपासून पांच फूटांवर मध्यभागीं एक चार इंच गुणिले चार इंच चौकोनी कांच आहे. आमच्या कक्षांतला माणूस येतांना बागवेंना मान वर केल्याबरोबर दिसतो. कधीं त्यांचें लक्ष नसतें, कधीं माझें.
"आज मीं बुलेटप्रूफ जाकीट घातलें आहे. तेव्हां ढिशूंऽऽ! ही खा माझी गोळी." मीं.
"मीं तुमच्या डोक्यांत गोळी घातली आहे. तेव्हां तुम्हींच आधीं मेलांत. कांऽऽहीं उपयोग नाहीं जाकिटाचा." बागवे
"आतां मीं डोकं कसं चालवूं?" मीं.
"होतंच कुठें आधीं?" स्वाती.
"एऽऽ सव्वा तीऽऽ! गऽऽप!" मीं.
"हा! हा!! हा!!!" मनोहर. स्वातीनें आम्हां दोघांवर डोळे वटारले.
माझ्या दुर्दैवानें आंतल्या कपाटांत मला फाईल्स मिळाल्या नाहीं. मीं परत आलों. "नाहींत फाईल्स तिथें. कुठें आहे?"
"कोणाला विचारलॅंत? मला? पण मी नाहीं सांगणार. आणि आतां कोणीहि सांगणार नाहीं. गुपचुप आंत जाऊन बसा. मेलविन आल्यावर नंतर पाठवून देते. कोणीहि सांगूं नका रे. रवी, कुणाल, कोणी फितूर झालांत नाऽऽ, तर याद राखा." योगिता.
"त्यांचे शहाण्णव दांत पाडणार?" विलास.
"दोघांचे मिळून चौसष्टच होणार. कशाला रे तू अकाउंटमध्यें भर्ती झालास, साधी बेरीज येत नाहीं?" शोभा.
"त्यांत तुमचे बत्तीस शोभा. झाले शहाण्णव? मोगॅंबो खूष हुआ." विलास.
मी टाळ्या वाजवल्या. हशा पिकला. सेवानिवृत्त झालों तरी अजूनहि मला ठाऊक नाहीं त्या रिकाम्या फाईल्स कुठें ठेवतात तें. या सगळ्या गमतीजमती चालतांना कामाचा वेळ फुकट जात नाहीं पण वातावरण मात्र खेळीमेळीचें राहातें अणि कामाचा दबाव जाणवत नाहीं. त्यामुळें संचालकहि कधीं आक्षेप घेत नसत, वर थांबून विनोदाला दाद देत. गंमत म्हणजे त्यामुळें कर्मचार्‍यांना घरीं चैन पडत नाहीं व ते फारसे दांड्या मारीत नाहींत. जेवतांना सगळे डब्यातल्या पदार्थांची देवाणघेवाण करतात त्यामुळें दुपारच्या जेवणांत भरपूर विविधता येते. योगिताला ती घरीं असली कीं मोजक्या पदार्थांचें दुपारचें जेवण जात नाहीं. वर तिची दोन तान्हीं मुलें तिला अख्खा दिवस पिडतात तें वेगळेंच.
- X - X - X -
जेवणघरांत तर नुसता मासळीबाजार असतो. कोण कोणाची केव्हां टोपी उडवेल भरोसा नसतो. एकदां एक रव्याचा आणि एक बेसनचा लाडू शिल्लक होता. ओरिना डिसिल्व्हानें सुमती आणि तुलसीला विचारलें, "तुमच्या पैकीं जी ढ असेल तिला रव्याचा आणि मठ्ठ असेल तिला बेसनचा लाडू मिळेल." एकीनें आपण ढ असल्याचें व दुसरीनें मठ्ठ असल्याचें जाहीर केलें. कधीं कधीं एखाद्या वादग्रस्त विषयावर गरमागरम चर्चा, चांऽऽगली खडाजंगी होते.
आतां दुपारीं जेवतांना अचानक कधीं कधीं सगळ्यांची आठवण येते. सचीनच्या आणि विलासच्या डब्यातल्या उसळी, राशिनकरांच्या डब्यातली पाटवड्यांची आमटी आणि गुलाबजाम, योगिताकडची बटाट्याची पिवळी इंटरनॅशनल भाजी, बागवेकडचें अळू आणि गाजराचा हलवा, शोभाकडचे लाडू, केरळी भगिनी सुमती आणि तुलसीकडच्या इडल्या आणि इडीअप्पम याची आठवण येते. मेलवीन, मारिओ, अनिता परेरा यांच्याकडे नाताळांत आपल्याकडे दिवाळींत करतात तस्सेच लाडूकरंज्या, शेवचकल्या इ. पदार्थ करतात. पण त्या ईस्ट इंडियनांचे म्हणजे मुंबईच्या आणि वसईच्या मूळच्या ख्रिस्ती लोकांचे कांहीं खास पदार्थ आहेत. आपल्या नारळी पाकासारखी मेलवीनकडची रॉसबेरीची वडी, मारिओकडची पेरूची वडी, अनिताकडच्या या दोन्हीं वड्यांबरोबरचें आपल्या शंकरपाळीसारखें पण बोराच्या आकाराचें कलकल या सगळ्याची आठवण येते. केक तर सर्वांकडे असेच.
बोना डिसोझा तर एकदम राजा माणूस. मुळांत सुखवस्तु. त्यातून हा प्रचंड उद्योगी. पॅकिंगसाठीं लाकडाचीं खोकीं पुरव, मढच्या घराशेजारीं पर्यटकांसाठीं हॉटेल काढ अशा उद्योगामुळें त्याचा आणखी उत्कर्ष झालेला. पण आपण नुसतें मढला येणार म्हणावें. त्याच्याकडे खाण्या‘पिण्या’ची घसघशीत सोय करणारच. मत्स्यप्रेमी असल्यास असल्यास मासे सढळ हस्तें खायला घालेल. आदरातिथ्य केल्याशिवाय सोडणार नाहीं. पण कार्यांलयांत मात्र सदा कामांत बुडालेला. कोणत्याहि कामाला कधीं रडणार नाहीं. अतिशय सकारात्मक दृष्टिकोन. बोलण्यांतला विनोद विसंगति मात्र वाह्यात काकदृष्टीनें टिपणार आणि चटकन हसून दाद देणार. कोणाचा मोरू बनवायलाहि हा पुढें. पण सांभाळूनहि घेणार.
कधीं सणासुदीला "उद्यां कोणीहि डबा आणायचा नाहीं, जेवायला बाहेर जायचें" असें विलास वा योगिता फर्मान काढत आणि मग सर्वजण तुंगा पॅराडाईज, सन सिटी, कृष्णा लंच होम यांपैकीं एखाद्या हॉटेलांत जात असूं. जोडीला हितेश जैन, जगन्नाथन, कृणाल, समीर, वगैरे अभियंते, अकाउंटमधले राशिनकर, विलास, योगिता, शोभा, रवी आचार्य, आरेखनातले संजय सूर्यवंशी, बागवे, स्वाती, मनोहर, आदेश, दूरध्वनी चालिका रेजिना, कविता पण येत आणि गप्पागोष्टींत फोडणी घालत.
असे कार्यालयातले एकेक विसाव्याचे क्षण कधींतरी आठवतात आणि मन प्रसन्न होतें. कधीं कार्यालयीन कामांतलें कांहींतरी विचारायला नाहींतर जेवणाच्या सुट्टींत आठवण आल्यावर एखादा कोणतरी मला दूरध्वनी लावतो आणि एकामागून एक सऽऽगळे भरभरून बोलतात.
काळ्या चंद्रकळेवरून आठवलें. संक्रातीला काळी चंद्रकळा तर नवरात्र रंगीबेरंगी. मराठी वृत्तपत्रांत कांहीं दिवस अगोदरच नवरात्रांतल्या प्रत्येक दिवसाचा विशेष रंग जाहीर होतो. उद्यां अमुक रंगाचा शर्ट घालून या असा गोड आग्रह कार्यालयांतला महिलावर्ग समस्त पुरुष सहकार्‍यांना करीत. दुसरे दिवशीं समस्त महिलावर्ग त्या रंगाचा पोषाख धारण करतो. मग मालाडच्या खाजगी मिनीबसमध्यें, रेलवेच्या फलाटावर, महिलांच्या डब्यांत, बस थांब्यांवर, सर्व महिलांच्या अंगावर एकाच रंगाचा पोषाख, तरीहि त्यांत विविध छटा आणि विविध तर्‍हा आढळतात. यांतील अंधश्रद्धेचा भाग सोडला तर एकंदरींत नऊ दिवस नऊ रंग. सगळीकडे झगमगीत, उत्साहाचें आणि आनंदी वातावरण असतें. समाज (यांत मीहि आलों) उत्सवप्रिय आहे हेंच खरें. कांहीहि असो उत्सव प्रसन्नता, आनंद आणि जीवनाची नवी ऊर्मी देतात हेंहि खरेंच.
पण एखाद दिवस कसा मस्त प्रसन्न उजाडतो. सणबिण कांहीं नसतो. हवा मस्त असते, बस, ट्रेन वेळेवर येते, ट्रेनमध्यें सहज शिरतां येतें, एकदोन विनोद होता, बसमध्यें मनासारखी जागा मिळते, कचेरींत पण मनासारखें काम होतें आणि कांहींहि त्रास न होता छान मजेंत दिवस जातो. अशाच एका दिवसाची कथा.
बसच्या रंगेत तिकीट देणारा वाहक - कंडक्टर रामदास आज शंभर सुटे देतां देतां बराच वेळ बोलत होता. हा तरूण वाहक नेहमीं हसतमुख असतो. सुट्या पैशांसाठीं कधीं तोंड वेंगाडत तर नाहींच, पण आपल्याला शंभराची नोट सुटी करून हवी असली तर आनंदानें दहादहाच्या दहा नोटा काढून देतो. मुख्य म्हणजे विनोदाला चटकन दाद देतो. त्या दिवशीं मी त्याला दरडावून विचारलें काय हो तुम्हीं सगळ्यांनाच कां तिकीट देत नाहीं? एकाला देतां दुसर्‍याला विनातिकीट नेतां असें का? पण माझी नजर कुठें होती तें त्या हजरजबाबी आणि चाणाक्ष वाहकानें - कंडक्टरनें हेरलें होते. माझी नजर प्रवासी भरून सुटत असणार्‍या बसवर बसलेल्या दोन कावळ्यांवर होती. ते दोघे आमच्या स्टाफपैकीं आहेत म्हणाला. बसमध्यें वाचलेलीं हातांतल्या पुस्तकाचीं पानेंहि छान निघालीं होतीं.
कार्यालयांत पोहोंचून नुकताच स्थानापन्न झालों होतों. सकाळचे नऊ वाजून चौतीस मिनिटें. संगणक सुरुं करणार तोंच नुकतीच येत असलेली योगिता जागेवर जाण्याआधीं माझा दरवाजा किलकिला करून विचारते, "आज काय डब्यांत?"
"कामाला लाग आधीं. जेमतेम साडेनऊ वाजलेत. खायला येते का कामाला? जागेवर बसायच्या आधीं डब्यात काय म्हणून विचारते आहे. यायची वेळ केव्हांच होऊन गेली. तुलसीऽऽ, इसका चार मिनिट का पगार काटो." मीं.
"सांगा नंऽऽ. खूप भूक लागली आहे. आज नाश्ता करायला वेळच नाहीं मिळाला."
"केल्यानें होतें रे आधीं केलेंचि पाहिजे. तुझ्या डबा पार्टनरशीं आज कट्टी वाटतें?" डब्यातले कोलंबीचें नाहींतर माशाचें कालवण, बोंबील, करंदी, बांगडा, पापलेट, मांदेली, सुके बोंबील इ. तिला तांदळाच्या भाकरीवर दिल्याखेरीज मेलवीनच्या घशांत उतरत नसे. त्याच्या डब्यातील हे पदार्थ देखणे असतात. अर्थात मीं शाकाहारी असल्यामुळें मला त्याचें अप्रूप नाहीं. पातळ, पांढरीफेक आणि मऊरेशमी भाकरी मात्र मीं खाल्ली आहे.
"मेलवीन आज सुटीवर. आज मढला जत्रा आहे. सगळे दारू पिऊन पडणार. खाली बघाऽऽ, फक्त लोबो असेल. बाकी सगळे मढला पिऊन टाईट असतील."
मीं माझ्या खुर्चीखालीं पाहिले.
"स्टोअरमध्यें होऽऽ. तुमच्या खुर्चीखाली नाहीं. बोना, मारिओऽ कोऽऽणी नसणाऽऽर. डिसोझा कंपनी सऽऽगळी पिऊन टाईट. एकजात सग्गळे बेवडे मेले. उद्या बघा, कोऽऽणी वर येणार नाहीं. तोंडाला दारूचा वास येईल म्हणून."
"मेलविनला बिचार्‍याला नांवें कशाला ठेवतेस? त्याच्या डब्यातलं बरं गोड लागतं?"
"मस्त रस्सा बनवते त्याची बायको. मासळी पण एकदम ताजी असते. मला वाटलं तुमच्या डब्यांत टोमॅटो आम्लेट असेल. तर निघाली केळ्याची भाजी. (केल्यानें होतें रे चा अर्थ या चतुर महिलेला ताबडतोब कळला) आग लावा तुमच्या तोंडाला. उद्यां घेऊन या. नाहींतर येऊं नका हं हपिसात. कांहींतरी मागवूंया कां आतां? आपापल्या पैशानें."
"काय मागवणार?"
"रज्जोऽऽ आज सुधा विहारमधें काय आहे बघ?" रेजिनाचें या लोकांनीं रज्जो करून टाकलें होतें.
"कटलेट असेल तरच मी खाईन. पंजाबी समोसा नको." मी. या हॉटेलांत टोमॅटो ऑम्लेट आणि पंजाबी समोसा आलटून पालटून एक दिवसआड असे.
"खातांना तुमचे नखरेच जास्त."
"मूळच्या आकर्षक व्यक्तिमत्त्वाला नखरे खुलवतातच मुळीं. जा आता जाऽऽ. विचारे बाईऽऽ, विचार करून भीक मागून न्याहारीला पैसे जमा करा." डोळे वटारत ती त्रस्त समंधीण खादाडीची सोय करायला गेली. ही बया हौशीनें खाते. मस्त एकेकाची ऑर्डर घेते, हॉटेलमधून खायला मागवते आणि प्रत्येकाकडून चोख हिशेबानें पैसे घेते. कधीं आमच्यांतल्याच एखाद्याल कापते नाहींतर पैसे जमा करते. मग चारपांच जणाचीं कोंडाळीं आलटून पालटून जेवणघरांत जाऊन गप्पा मारत हादडतात. कार्यालयहि ओस पडत नाहीं आणि खादाडीहि होते.
संगणकांतले ताजे ‘उत्पादन शुल्क अभिलेख’ तपासणें, एकेकाला कामें देणें, नवीन देकार = कोटेशन्स टंकायला देणें, दूरध्वनीवरून उत्तरें देणें, टंकलेल्या देकारांत मध्यें किंमत सूचीवरून किंमती टाकणें, नवीन सुट्या भागांच्या किंमती ठरवणें - उत्पादन पद्धतीवरून आंकडेमोडून किंमती टाकणें, विकतच्या भागांचे ताजे देकार घेणें आणि कामाच्या ओघांत एकेकाची जमेल तशी टोपी उडवणें तसेंच खादाडी, यांत अर्धा दिवस कसा गेला कळलें नाहीं.
- X - X - X -
जेवणाच्या सुटींत मीं एकटाच माझ्या जागेवरच जेवत असे. जेवतांना मला पुस्तक वाचायची सवय आहे. कधींतरी कोणीतरी डोकावतें आणि चार शब्द बोलून गंमत करून जातें. असेंच जेवतांना पुस्तक वाचतांना त्या दिवशीं शोभा आली. दारांतून तोंड घालून बाहेरूनच म्हणाली, "पुस्तक बंद करा तें. ठसका लागेल. जेवतांना वाचूं नये. माझे बाबा आले नाऽऽ, तर फाडूनच टाकतील पुस्तक."
"अच्छा, म्हणजे वेडाचे झटके तुम्हांला बाबांच्याकडून मिळाले. आतां लौकर जाऊन जेवा. गेल्या पंचवीस सेकंदांत तुम्हीं कांहीं खाल्लेलें नाहीं त्यामुळें तुमचें वजन पन्नास ग्रॅमनें कमी झालें बघा." मीं.
"आणखी बोललांत तर खरंच फाडून टाकीन हां पुस्तक." शोभा.
"एवढा राग आलाच आहे तर रागानें खाली उडी टाका कीं. दुसरा मजला आहे."
"खातांना अशी बडबड करतां ना, म्हणून तें अंगाला लागत नाहीं खाल्लेलं. सुके बोंबील कुठले."
- X - X - X -
दुपारचें जेवण झाल्याला तासभर होऊन गेला. वा! काम बरेंच झालें. जवळजवळ तीनेक तासांचें काम तासाभरांत झालें. संगणकानेंहि दगा दिला नाहीं. बर्‍यापैकीं वेगानें चालला. दूरध्वनीनें पण फारसा त्रास दिला नाहीं. मोजून तीन आले. तेहि बाहेरून. इथलेंहि कोणी काहीं अडचण घेऊन आलें नाहीं. बाहेर आवाजहि नाहीं. सगळे मेले कीं काय? पण आतां थोडी शरीराची हालचाल व्हायला पाहिजे. डोळ्यांना पण विश्रांति पाहिजे ना. काय करावें? हं कोणाची तरी खोड काढावी. मेंदूला पण तजेला येईल. त्याला पण बेट्याला क्षणभर विश्रांति - ब्रेक नको कां?
थोडे आळोखेपिळोखे दिले. हातपाय ताणून ठीक केले. हाताच्या तळव्यानें डोळे गोलाकार चोळले, कुत्र्यामांजरासारखें आपल्यालाहि अंग झाडतां आलें असतें तर किती बरें झाले असतें.
तेवढ्यांत केबिनचें दार उघडून शोभानें तोंड आंत घालून बाहेरूनच विचारलें, "काय एवढं काम चाललंय? उत्कृष्ट सेवेबद्दल राष्ट्रपतिपदक मिळवणार काय?"
"खरंच मिळालं तर जळूं नका मग." मी.
"हा उजेड तुमच्या कामाचाच काय?" शोभा.
आतां मीं उठून बाहेर आलों.
"किती वाजले?" मीं.
"दोन वीस." शोभा.
"तुम्हाला विचारलं? कां बोललांत? बेशिस्त. थोबाडीत मारून घ्या आतां. आणि तुमच्या घड्याळांत दोन वीस नाहीं चार वीस वाजतात."
"नाहीं घेत मारून थोबाडींत. चार वीस तुमच्याच घड्याळांत वाजतात. काय कराल?" झांशीच्या राणीच्या भूमिकेंत शोभा.
"दुर्गे दुर्घट भारी" मी.
"बोला काय कराल?" शोभा आतां रणरागिणीच्या आवेशांत.
"मीं कांहीं करायलाच नको. तुमच्या रिकाम्या डोक्याचीं शंभर शकलें होऊन तुमच्याच पायावर पडतील." मी.
"हा! हा!! हा!!!" विलास. सगळ्यांनाच आतां उकळ्या फुटल्या. सुमती तुलसी मात्र गंमत पाहात. त्यांना फारसें मराठी कळत नाहीं. त्या नंतर हिंदीतून विचारून घेतात आणि मग हसतात.
"शोभा, तुम्हांला स्वतःला नसेल जमत तर मी करीन मदत, थोबाडीत मारायला." सचीन.
शोभाचा वडा. पण आतां ती भडकली."ये थोबाडीत मारायला इकडे. जरा तुझ्याकडे बघ आणि माझ्याकडे बघ. हात नुसता खेचला ना, तर खांद्यातून तुटून येईल. आणि तू दात काढूं नकोस रे मेलवीन. घशात घालीन एकदां कधीतरी. आणि (मला) तुम्हीं हो? तिकडे आत बसून काम करा. इकडेतिकडे टिवल्याबावल्या करीत फिरूं नका. हे कॉलेज नाहींऽऽ ऑफिस आहे." ही बया भडकली कीं लहान मुलीसारखी भांडते. हिला बारावी झालेली मुलगी आहे हें खरेंच वाटत नाहीं.
"चूप! एक शब्द बोलूं नका!! हें ऑफिस आहे, मासळीबाजार नाही." मीं आवाज चढवून खोटेंखोटें दरडावलें.
"मोगॅंबो खूष हुआ! हा! हा!! हा!!! विलास.
- X - X - X -
नंतर मात्र माझीच फ झाली. माझेंच अस्त्र माझ्यावर उलटलें. एक नवीन रिकामी फाईल हवी होती. मेलवीन सचीन आतां दोघेहि बाहेर गेले होते. मीं बाहेर आलों. "रिकाम्या पातळ फाईल कुठें आहेत?"
"आतल्या कपाटात आहेत." योगिता.
"तुला विचारलं? घे थोबाडीत मारून." मीं अनवधानानें सवयीनें बोललों.
योगितानें फक्त एक मारक्या म्हशीची नजर टाकली.
आंत जेवणघरांत वा प्रसाधनांत जातांना मला डावीकडच्या आरेखन - ड्रॉईंग - कार्यालयातून जावें लागतें. गेलों फाईल आणायला.
"ढिशूंऽऽ. मी पहिली गोळी घातली. आतां तुम्हीं मेलांत." आरेखक - ड्राफ्ट्समन - बागवे. मीं आणि बागवे आम्हीं दिवसांतून एकदोनदां बोटांचें पिस्तूल करून एकमेकांना गोळ्या घालतों. त्यांच्या आणि आमच्या विभागांच्या मध्यें असलेल्या लाकडी दरवाजाला जमिनीपासून पांच फूटांवर मध्यभागीं एक चार इंच गुणिले चार इंच चौकोनी कांच आहे. आमच्या कक्षांतला माणूस येतांना बागवेंना मान वर केल्याबरोबर दिसतो. कधीं त्यांचें लक्ष नसतें, कधीं माझें.
"आज मीं बुलेटप्रूफ जाकीट घातलें आहे. तेव्हां ढिशूंऽऽ! ही खा माझी गोळी." मीं.
"मीं तुमच्या डोक्यांत गोळी घातली आहे. तेव्हां तुम्हींच आधीं मेलांत. कांऽऽहीं उपयोग नाहीं जाकिटाचा." बागवे
"आतां मीं डोकं कसं चालवूं?" मीं.
"होतंच कुठें आधीं?" स्वाती.
"एऽऽ सव्वा तीऽऽ! गऽऽप!" मीं.
"हा! हा!! हा!!!" मनोहर. स्वातीनें आम्हां दोघांवर डोळे वटारले.
माझ्या दुर्दैवानें आंतल्या कपाटांत मला फाईल्स मिळाल्या नाहीं. मीं परत आलों. "नाहींत फाईल्स तिथें. कुठें आहे?"
"कोणाला विचारलॅंत? मला? पण मी नाहीं सांगणार. आणि आतां कोणीहि सांगणार नाहीं. गुपचुप आंत जाऊन बसा. मेलविन आल्यावर नंतर पाठवून देते. कोणीहि सांगूं नका रे. रवी, कुणाल, कोणी फितूर झालांत नाऽऽ, तर याद राखा." योगिता.
"त्यांचे शहाण्णव दांत पाडणार?" विलास.
"दोघांचे मिळून चौसष्टच होणार. कशाला रे तू अकाउंटमध्यें भर्ती झालास, साधी बेरीज येत नाहीं?" शोभा.
"त्यांत तुमचे बत्तीस शोभा. झाले शहाण्णव? मोगॅंबो खूष हुआ." विलास.
मी टाळ्या वाजवल्या. हशा पिकला. सेवानिवृत्त झालों तरी अजूनहि मला ठाऊक नाहीं त्या रिकाम्या फाईल्स कुठें ठेवतात तें. या सगळ्या गमतीजमती चालतांना कामाचा वेळ फुकट जात नाहीं पण वातावरण मात्र खेळीमेळीचें राहातें अणि कामाचा दबाव जाणवत नाहीं. त्यामुळें संचालकहि कधीं आक्षेप घेत नसत, वर थांबून विनोदाला दाद देत. गंमत म्हणजे त्यामुळें कर्मचार्‍यांना घरीं चैन पडत नाहीं व ते फारसे दांड्या मारीत नाहींत. जेवतांना सगळे डब्यातल्या पदार्थांची देवाणघेवाण करतात त्यामुळें दुपारच्या जेवणांत भरपूर विविधता येते. योगिताला ती घरीं असली कीं मोजक्या पदार्थांचें दुपारचें जेवण जात नाहीं. वर तिची दोन तान्हीं मुलें तिला अख्खा दिवस पिडतात तें वेगळेंच.
- X - X - X -
जेवणघरांत तर नुसता मासळीबाजार असतो. कोण कोणाची केव्हां टोपी उडवेल भरोसा नसतो. एकदां एक रव्याचा आणि एक बेसनचा लाडू शिल्लक होता. ओरिना डिसिल्व्हानें सुमती आणि तुलसीला विचारलें, "तुमच्या पैकीं जी ढ असेल तिला रव्याचा आणि मठ्ठ असेल तिला बेसनचा लाडू मिळेल." एकीनें आपण ढ असल्याचें व दुसरीनें मठ्ठ असल्याचें जाहीर केलें. कधीं कधीं एखाद्या वादग्रस्त विषयावर गरमागरम चर्चा, चांऽऽगली खडाजंगी होते.
आतां दुपारीं जेवतांना अचानक कधीं कधीं सगळ्यांची आठवण येते. सचीनच्या आणि विलासच्या डब्यातल्या उसळी, राशिनकरांच्या डब्यातली पाटवड्यांची आमटी आणि गुलाबजाम, योगिताकडची बटाट्याची पिवळी इंटरनॅशनल भाजी, बागवेकडचें अळू आणि गाजराचा हलवा, शोभाकडचे लाडू, केरळी भगिनी सुमती आणि तुलसीकडच्या इडल्या आणि इडीअप्पम याची आठवण येते. मेलवीन, मारिओ, अनिता परेरा यांच्याकडे नाताळांत आपल्याकडे दिवाळींत करतात तस्सेच लाडूकरंज्या, शेवचकल्या इ. पदार्थ करतात. पण त्या ईस्ट इंडियनांचे म्हणजे मुंबईच्या आणि वसईच्या मूळच्या ख्रिस्ती लोकांचे कांहीं खास पदार्थ आहेत. आपल्या नारळी पाकासारखी मेलवीनकडची रॉसबेरीची वडी, मारिओकडची पेरूची वडी, अनिताकडच्या या दोन्हीं वड्यांबरोबरचें आपल्या शंकरपाळीसारखें पण बोराच्या आकाराचें कलकल या सगळ्याची आठवण येते. केक तर सर्वांकडे असेच.
बोना डिसोझा तर एकदम राजा माणूस. मुळांत सुखवस्तु. त्यातून हा प्रचंड उद्योगी. पॅकिंगसाठीं लाकडाचीं खोकीं पुरव, मढच्या घराशेजारीं पर्यटकांसाठीं हॉटेल काढ अशा उद्योगामुळें त्याचा आणखी उत्कर्ष झालेला. पण आपण नुसतें मढला येणार म्हणावें. त्याच्याकडे खाण्या‘पिण्या’ची घसघशीत सोय करणारच. मत्स्यप्रेमी असल्यास असल्यास मासे सढळ हस्तें खायला घालेल. आदरातिथ्य केल्याशिवाय सोडणार नाहीं. पण कार्यांलयांत मात्र सदा कामांत बुडालेला. कोणत्याहि कामाला कधीं रडणार नाहीं. अतिशय सकारात्मक दृष्टिकोन. बोलण्यांतला विनोद विसंगति मात्र वाह्यात काकदृष्टीनें टिपणार आणि चटकन हसून दाद देणार. कोणाचा मोरू बनवायलाहि हा पुढें. पण सांभाळूनहि घेणार.
कधीं सणासुदीला "उद्यां कोणीहि डबा आणायचा नाहीं, जेवायला बाहेर जायचें" असें विलास वा योगिता फर्मान काढत आणि मग सर्वजण तुंगा पॅराडाईज, सन सिटी, कृष्णा लंच होम यांपैकीं एखाद्या हॉटेलांत जात असूं. जोडीला हितेश जैन, जगन्नाथन, कृणाल, समीर, वगैरे अभियंते, अकाउंटमधले राशिनकर, विलास, योगिता, शोभा, रवी आचार्य, आरेखनातले संजय सूर्यवंशी, बागवे, स्वाती, मनोहर, आदेश, दूरध्वनी चालिका रेजिना, कविता पण येत आणि गप्पागोष्टींत फोडणी घालत.
असे कार्यालयातले एकेक विसाव्याचे क्षण कधींतरी आठवतात आणि मन प्रसन्न होतें. कधीं कार्यालयीन कामांतलें कांहींतरी विचारायला नाहींतर जेवणाच्या सुट्टींत आठवण आल्यावर एखादा कोणतरी मला दूरध्वनी लावतो आणि एकामागून एक सऽऽगळे भरभरून बोलतात.
पूर्वप्रकाशन:मनोगत.कॉम, १८-०१-२०१०
